Texts

koṣṭhīculliyantravidhiṃ pravakṣyāmi śṛṇu priye / (1.1) Par.?

aṣṭādaśāṃgulotsedhapramāṇāyāmaveṣṭanām // (1.2) Par.?

valmīkākāravad vṛttām adhobhāge bṛhattarām / (2.1) Par.?

koṣṭhīvacchuṣirāmantaḥ pañcagulphāgrasaṃyutām // (2.2) Par.?

prākārāgre yathā gulphāstathā gulphāṃśca kārayet / (3.1) Par.?

mūlabhāge prakurvīta bahirdvāraṃ ca kārayet // (3.2) Par.?

dvādaśāṃgulavistāraṃ caturasraṃ samantataḥ / (4.1) Par.?

sadvārā culhikā koṣṭhī rasajñeṣu iyaṃ matā // (4.2) Par.?

bhavedekamukhī culhī pātanādikriyākarī / (5.1) Par.?

culhī tu dvimukhī proktā svedanādiṣu karmasu // (5.2) Par.?

mahāsvedādiṣu tathā culhī tu trimukhī smṛtā / (6.1) Par.?

caturmukhī jāraṇādau sattvapāte ca kīrtitā // (6.2) Par.?

śrīnāthākhyā tathā culhī jāraṇe bahubhirmukhaiḥ / (7.1) Par.?

ṣoḍaśāṃgulavistīrṇaṃ hastamātrāyataṃ śubham / (7.2) Par.?

dhātusattvanipātārthaṃ koṣṭhakaṃ varavarṇini // (7.3) Par.?

bhūrandhraṃ bahurandhraṃ ca trinālaṃ cāṣṭanālakam / (8.1) Par.?

vakranālaiḥ ṣoḍaśabhistallauhādikriyāsu ca // (8.2) Par.?

sthūlaṃ vitastiracitaṃ yadvaktraṃ koṣṭhakasya tu / (9.1) Par.?

bakagalasamānaṃ syādvakranālaṃ taducyate // (9.2) Par.?

vakranālaṃ bhujāgre ca koṭimadhye vitastikam / (10.1) Par.?

bhastrā bhavyā prakartavyā dhamanī dhātuhetave // (10.2) Par.?

vaṃśanālī lohanālī hastamātrāyatā śubhā / (11.1) Par.?

svarṇādibījadhamanī mukhaśvāsasamīraṇaiḥ // (11.2) Par.?

kiṃtu nāvarā nālī syānmṛnmayī dīrghavṛntakā / (12.1) Par.?

vaṃśakhādiramādhūkabadarīdārusaṃbhavaiḥ // (12.2) Par.?

paripūrṇaṃ dṛḍhāṃgārairdhamedvātena koṣṭhakam / (13.1) Par.?

bhastrayā jvālamārgeṇa jvālayecca hutāśanam // (13.2) Par.?

āvartyamāne kanake pītā tāre sitaprabhā / (14.1) Par.?

śulve nīlanibhā tīkṣṇe kṛṣṇavarṇā sureśvari // (14.2) Par.?

vaṃge jvālā kapotābhā nāge malinadhūmakā / (15.1) Par.?

śaile tu dhūsarā devi āyase kapilaprabhā // (15.2) Par.?

ayaskānte dhūmravarṇā sasyake lohitā bhavet / (16.1) Par.?

vajre nānāvidhā jvālā khasattve pāṇḍuraprabhā // (16.2) Par.?

na visphuliṅgā na ca budbudaśca yadā na lekhā paṭalaṃ na śabdāḥ / (17.1) Par.?

mūṣāgataṃ ratnasamaṃ sthitaṃ ca tadā viśuddhaṃ pravadanti loham // (17.2) Par.?

prativāpaḥ purā yojyo niṣekastadanantaram / (18.1) Par.?

chādanaṃ tu pratīvāpo niṣekaṃ majjanaṃ viduḥ // (18.2) Par.?

abhiṣekaṃ tadicchanti snapanaṃ kriyate tu yat / (19.1) Par.?

vāpo niṣekaḥ snapanaṃ drute nirmalatāṃ gate // (19.2) Par.?

uṣṇenaiva hi vāñchanti śītalaṃ ca na vāñchati / (20.1) Par.?

śukladīptiḥ saśabdastu yadā vaiśvānaro bhavet // (20.2) Par.?

lohāvartaḥ sa vijñeyaḥ sattvaṃ patati nirmalam / (21.1) Par.?

dhamettaṃ ca dṛḍhāṃgārairyāvatsattvaṃ patatyadhaḥ // (21.2) Par.?

kadācinna dravetsattvaṃ baddhā piṇḍīṃ dhamet punaḥ / (22.1) Par.?

ityagnividhiḥ / (22.2) Par.?

śikhitrāḥ pāvakocchiṣṭā aṅgārāḥ kokilāḥ smṛtāḥ // (22.3) Par.?

atraviśeṣaḥ jalena siktāścettarhi kokilāḥ anyathā tu pāvakocchiṣṭāḥ / (23.1) Par.?

te ca vaṃśakhādiramādhūkabadarīdārusaṃbhavaiḥ iti rasārṇavoktā eva / (23.2) Par.?

bahuvacanamādyarthe tena āmalakīprabhṛtijāśca jñeyāḥ / (23.3) Par.?

ityaṃgārāḥ / (23.4) Par.?

piṣṭakaṃ chagaṇaṃ śāṇamupalaṃ cotpalaṃ tathā / (23.5) Par.?

giriṇḍopalaśāṭhi ca saṃśuṣkagomayābhidhāḥ // (23.6) Par.?

nāmānyetāni vanopalaparāṇyeva anyathā gomayopalamityādi nāmāni / (24.1) Par.?

śatādistu sahasrāntaḥ puṭo deyo rasāyane / (24.2) Par.?

daśādistu śatāntaḥ syādvyādhināśanakarmaṇi // (24.3) Par.?

śatādipuṭapakṣe mudganibhān dhātukhaṇḍān kṛtvā puṭayet vastrapūtaṃ ca na kuryāt / (25.1) Par.?

puṭaṃ tu bhāvanāṃ vinā nāstīti bhāvanāmātrocyate / (25.2) Par.?

auṣadhīnāṃ rasairyāvat kardamābho bhavedrasaḥ / (25.3) Par.?

saṃplāvitaḥ paraṃ mānaṃ bhāvanāyāḥ prakīrtitam // (25.4) Par.?

rasapaddhatiṭīkākārastu prāha / (26.1) Par.?

atra sūryapuṭāni prātaḥkālād ārabhya sandhyāparyantaṃ śuṣkamardanena saṃpādanīyāni / (26.2) Par.?

bhāvanā tu sandhyāyāṃ yathārdratā sampadyate tathā kāryā / (26.3) Par.?

lohakarmaṇi bhāvanāyāṃ niyamo nāsti mardanasyaiva bhasmasaṃpādakatvāt / (26.4) Par.?

dhātuṣūpalendhanadāhaḥ puṭam / (26.5) Par.?

dravaplāvanaṃ bhāvanā / (26.6) Par.?

iti puṭabhāvanā / (26.7) Par.?

rasādidravyapākānāṃ pramāṇajñāpanaṃ puṭam / (26.8) Par.?

neṣṭo nyūnādhikaḥ pākaḥ supākaṃ hitamauṣadham // (26.9) Par.?

lohāderapunarbhāvo guṇādhikyaṃ tathogratā / (27.1) Par.?

anapsumajjatā rekhāpūrṇatā puṭato bhavet // (27.2) Par.?

puṭādguror laghutvaṃ syācchīghravyāptiśca dīpanam / (28.1) Par.?

jāritādapi sūtendrāllohānāmadhiko guṇaḥ // (28.2) Par.?

ūrdhvaṃ ṣoḍaśikāpatraistuṣairvā govaraiḥ puṭam / (29.1) Par.?

yatra tallāvakākhyaṃ syānmṛdudravyasya sādhane // (29.2) Par.?

puṭaṃ bhūmitale yaddhi vitastidvitayocchritam / (30.1) Par.?

tāvacca talavistīrṇaṃ tatsyāt kukkuṭakaṃ puṭam // (30.2) Par.?

yatpuṭaṃ dīyate bhūmāvaṣṭasaṃkhyavanopalaiḥ / (31.1) Par.?

baddhasūtakabhasmārthaṃ kapotapuṭam ucyate // (31.2) Par.?

govarairvā tuṣairvāpi puṭaṃ yatra pradīyate / (32.1) Par.?

tadgovarapuṭaṃ proktaṃ rasabhasmaprasiddhaye // (32.2) Par.?

nimne vistarataḥ kuṇḍe dvihaste caturasrake / (33.1) Par.?

vanopalasahasreṇa pūrite puṭanauṣadham // (33.2) Par.?

krauñcyāṃ ruddhaṃ prayatnena piṇḍikopari nikṣipet / (34.1) Par.?

vanopalasahasrārdhaṃ krauñcyā upari vinyaset // (34.2) Par.?

vahniṃ prajvālayettatra mahāpuṭamidaṃ smṛtam / (35.1) Par.?

gajahastapramāṇena puṭaṃ gajapuṭaṃ smṛtam // (35.2) Par.?

kecittu gajapramāṇamūrdhvādhaḥpuṭaṃ gajapuṭamityāhuḥ / (36.1) Par.?

gajahastapramāṇena caturasraṃ ca gartakam / (36.2) Par.?

pūrvacchagaṇato'rdhāni giriṇḍāni vinikṣipet // (36.3) Par.?

etadgajapuṭaṃ proktaṃ mahāguṇavidhāyakam / (37.1) Par.?

itthaṃ cāratnike kuṇḍe puṭaṃ vārāhapuṭam ucyate // (37.2) Par.?

pūrṇaṃ copalasāṭhībhiḥ kaṇṭhāvadhyatha vinyaset / (38.1) Par.?

kalaśīṃ tatra vibhajet puṭanadravyapūritām // (38.2) Par.?

vālukāgūḍhasarvāṅgāṃ garte mūṣāṃ rasānvitām / (39.1) Par.?

dīptopalaiḥ saṃvṛṇuyād yantraṃ tad bhūdharāhvayam // (39.2) Par.?

vahnimatra kṣitau samyaṅnikhanya dvyaṃgulādadhaḥ / (40.1) Par.?

upariṣṭātpuṭaṃ yatra puṭaṃ tadbhūdharāhvayam // (40.2) Par.?

tathā cānyad yantraṃ rasendracintāmaṇau hastaikapramāṇamātrabhūgarbhāntarnikhātāṃ prāgvatkācaghaṭīṃ nāticipiṭamukhīṃ nātyucchūnamukhīṃ maṣībhājanaprāyāṃ karparacakrikayā kācacakrikayā vā niruddhavadanavivarāṃ mṛnmayīṃ vā vidhāya karīṣairupari puṭo deya ityanyadyantram / (41.1) Par.?

asamaśakaladvayātmakalohasaṃpuṭakena sikatāyantramadhye bhūdhare veti trilocanaḥ / (41.2) Par.?

sthūlabhāṇḍaṃ tuṣāpūrṇaṃ madhye mūṣāṃ rasānvitām / (41.3) Par.?

vahninā vihite pāke tad bhāṇḍapuṭam ucyate // (41.4) Par.?

etāni lohādau sarvatra jñeyāni / (42.1) Par.?

anuktapuṭamāne tu sādhyadravyabalābalam / (42.2) Par.?

puṭaṃ vijñāya dātavyam ūhāpohavicakṣaṇaiḥ // (42.3) Par.?

etāni puṭāni yatra yatropayuktāni tatra tatra vicārya deyāni / (43.1) Par.?

prathamaṃ puṭaṃ govareṇaiva / (43.2) Par.?

dvitīyādipuṭe punargandhaṃ dattvā nimbūrasena mardayitvā kukkuṭapuṭaṃ dadyāt / (43.3) Par.?

evaṃ yāvad vihitapuṭaparyantaṃ kuryāt / (43.4) Par.?

idaṃ sarvatra lohādimāraṇe jñeyam / (43.5) Par.?

yadi tu tīkṣṇādilohamāraṇaṃ tadā gajapuṭāni jñeyāni tathā tāmrādimāraṇe kāṣṭhādijanyo'gnipāko jñeyaḥ / (43.6) Par.?

iti puṭabhedāḥ / (43.7) Par.?

nāgārjuno munīndraḥ śasāsa yallohaśāstram atigahanam / (43.8) Par.?

tasyārthasya smṛtaye vayam etadviśadākṣarair brūmaḥ // (43.9) Par.?

śītodakaṃ payaḥ kṣaudraṃ sarpir ityekaśo dviśaḥ / (44.1) Par.?

triśaḥ samastam athavā prākkṛtaṃ sthāpayetpunaḥ / (44.2) Par.?

mene muniḥ svatantre yaḥ pākaṃ na palapañcakād arvāk / (44.3) Par.?

subahuprayāsadoṣād ūrdhvaṃ palatrayodaśakāt // (44.4) Par.?

tatrāyasi pacanīye pañcapalādau trayodaśapale kānte / (45.1) Par.?

lohāt triguṇā triphalā grāhyā ṣaḍbhiḥ palair adhikā // (45.2) Par.?

māraṇapuṭanasthālīpākās triphalaikabhāgasaṃpādyāḥ / (46.1) Par.?

triphalābhāgadvitayaṃ grahaṇīyaṃ lauhapākārtham // (46.2) Par.?

sarvatrāyaḥ puṭanādyarthaikāṃśe śarāṣṭapalasaṃkhyānam / (47.1) Par.?

pratipalameva triguṇaṃ pāthaḥ kvāthārtham ādeyam // (47.2) Par.?

saptapalādau bhāge pañcadaśānte'mbhasāṃ śarāvaiśca / (48.1) Par.?

tryādyaikādaśakāntair adhikaṃ tadvāri kartavyam // (48.2) Par.?

tatrāṣṭamastu bhāgaḥ śeṣaḥ kvāthasya yatnataḥ sthāpyaḥ / (49.1) Par.?

tena hi māraṇapuṭanasthālīpākā bhaviṣyanti // (49.2) Par.?

pākārthe tu triphalābhāgadvitaye śarāvasaṃkhyātam / (50.1) Par.?

pratipalamambu samaṃ syādadhikaṃ dvābhyāṃ śarāvābhyām // (50.2) Par.?

tatra caturtho bhāgaḥ śeṣo nipuṇaiḥ prayatnato grāhyaḥ / (51.1) Par.?

ayasaḥ pākārthatvāt sa ca sarvasmāt pradhānatamaḥ // (51.2) Par.?

pākārtham aśmasāre pañcapalādau trayodaśapalānte / (52.1) Par.?

dugdhaśarāvadvitayaṃ pādair ekārdhikair adhikam // (52.2) Par.?

pañcapalādikaṃ mātrā tadabhāve tadanusārato grāhyam / (53.1) Par.?

caturādikam ekāntaṃ śaktāvadhikaṃ trayodaśakāt // (53.2) Par.?

triphalātrikaṭukacitrakakāntakrāmakaviḍaṅgacūrṇāni / (54.1) Par.?

jātīphalajātikośailākaṅkolakalavaṃgānām / (54.2) Par.?

sitakṛṣṇajīrayor api cūrṇānyayasā samāni syuḥ // (54.3) Par.?

triphalātrikaṭuviḍaṃgāni niyatā anyanye yathāprakṛti // (55) Par.?

kajjalābhāḥ śirojāste rasāyanavidhau matāḥ / (56.1) Par.?

tathā ca / (56.2) Par.?

kaphapittānilaprāyā dehāstatra mahītale / (56.3) Par.?

patitā dānavāstatra pradeśāścāpi tādṛśāḥ / (56.4) Par.?

girisārāstato jātā uttamādhamamadhyamāḥ / (56.5) Par.?

kaphakṣetraṃ śiraḥsthānaṃ hṛdayaṃ pittabhaṇḍakām / (56.6) Par.?

vāyo nābhir adhaḥ kṣetramiti dehavido viduḥ / (56.7) Par.?

vakṣojā vyādhināśārthe kaphajā bastikarmaṇi / (56.8) Par.?

śirojā dehasiddhyartham ityevaṃ trividhā matā / (56.9) Par.?

śirojā iti bhūpatitadānavaśiraḥprajātā lauhāḥ kajjalābhā bhavanti / (56.10) Par.?

teṣāmeva rasāyanārthe grahaṇamityarthaḥ / (56.11) Par.?

kālāyasadoṣahate jātīphalāderlavaṃgakāntasya / (56.12) Par.?

tasya / (56.13) Par.?

kṣeprāptyanurūpaḥ sarvakṣeprāptyanurūpaḥ sarvasyonasya caikādyaiḥ // (56.14) Par.?

kāntakrāmakamekaṃ niḥśeṣaṃ doṣam apaharatyayasaḥ // (57) Par.?

dviguṇatriguṇacaturguṇamājyaṃ grāhyaṃ yathāprakṛti // (58) Par.?

yadi bheṣajabhūyastvaṃ stokatvaṃ vā tathāpi cūrṇānām / (59.1) Par.?

ayasā sāmyaṃ saṃkhyā bhūyo'lpatvena bhūyo'lpā // (59.2) Par.?

kāntalādilauhabhāraṇavidhānasarvasvam ucyate tāvat / (60.1) Par.?

yasya kṛte tallauhaṃ paktavyaṃ tasya śubhadivase / (60.2) Par.?

samṛdaṅgarakāralitanatabhūbhāge śivaṃ samabhyarcya / (60.3) Par.?

vedikavidhinā vahniṃ nidhāya hutvāhutīstatra / (60.4) Par.?

evaṃ dhātvanusārāt tattat kathitauṣadhasya bādhena / (60.5) Par.?

sarvatraiva vidheyastattat kathitasyauṣadhasyohaḥ / (60.6) Par.?

ūrdhvādhaśca viḍaṃ dadyād rasendrād aṣṭamāṃśataḥ / (60.7) Par.?

na nyūnādhikamādadyādanyathā doṣakṛdbhavet / (60.8) Par.?

auṣadhaṃ śodhanārthaṃ yadūrdhvādho dayite budhaiḥ / (60.9) Par.?

viḍasaṃjñāṃ tu labhate taditi pratibodhitam // (60.10) Par.?

ṣaṭtruṭyaścaikalikṣā syāt ṣaḍlikṣā yūka eva ca / (61.1) Par.?

ṣaḍyūkāstu rajaḥsaṃjñāḥ kathitāstava suvrate // (61.2) Par.?

ṣaḍrajaḥ sarṣapaḥ sākṣātsiddhārthaḥ sa ca kīrtitaḥ / (62.1) Par.?

ṣaṭ siddhārthāśca deveśi yavastvekaḥ prakīrtitaḥ // (62.2) Par.?

ṣaḍyavairekaguñjā syāt ṣaḍguñjāś caikamāṣakaḥ / (63.1) Par.?

māṣā dvādaśa tolaḥ syāt taccaturthiḥ palaṃ bhavet // (63.2) Par.?

dvātriṃśatpalikaṃ devi śubhaṃ tu parikīrtitam / (64.1) Par.?

śubhasya tu sahasre dve bhāra ekaḥ prakīrtitaḥ // (64.2) Par.?

tolanāni vicitrāṇi laghusthūlāni tolane / (65.1) Par.?

pratimānaṃ mānasamaṃ loharūpyādikalpitam // (65.2) Par.?

rājikāmaṇaparyantaṃ jñātavyaṃ kramato budhaiḥ / (66.1) Par.?

retanī ca vitastyaiva chinnako'ṣṭāṃgulaḥ śubhaḥ // (66.2) Par.?

saṃdaṃśī dvividhā kāryā śukacañcuśca vāyasī / (67.1) Par.?

dīrghaḥ saṃdaṃśakasacaiva hastamātro 'tisundaraḥ // (67.2) Par.?

unmattakusumākārā laghuḥ sthūlā ca kartarī / (68.1) Par.?

chinniśca dhātuvicchede sā syādaṣṭāṃgulā śubhā // (68.2) Par.?

kāṇo dvihastamātraśca dhātūnāṃ cālane hitaḥ / (69.1) Par.?

dvividhā hariṇī kāryā laghuḥ sthūlā ca śobhanā // (69.2) Par.?

hastāḍī dvimukhī kāryā yantrākārā ca vartulā / (70.1) Par.?

dvābhyāṃ caturbhir aṣṭābhiḥ pañcabhirdaśabhistathā // (70.2) Par.?

prakartavyā ghanā bhavyā dhātūnāṃ kuṭṭane hitā / (71.1) Par.?

kharparā bahudhā sthālī lohodumbaramṛnmayī // (71.2) Par.?

śarāvāśca tathā jñeyāḥ kācajāśca kacolavat / (72.1) Par.?

musalolūkhalādyaṃ ca dṛḍhakāṣṭhasulohajam // (72.2) Par.?

svarṇādivarṇavijñāne kathitaṃ nikaṣopalam / (73.1) Par.?

varālakaḥ pāharaśca kuśikuddalivardhanam // (73.2) Par.?