Texts

athāto 'nnapānavidhimadhyāyaṃ vyākhyāsyāmaḥ // (1.1) Par.?

yathovāca bhagavān dhanvantariḥ // (2.1) Par.?

dhanvantarimabhivādya suśruta uvāca prāgabhihitaḥ prāṇināṃ punarmūlamāhāro balavarṇaujasāṃ ca sa ṣaṭsu raseṣvāyattaḥ rasāḥ punardravyāśrayiṇaḥ dravyarasaguṇavīryavipākanimitte ca kṣayavṛddhī doṣāṇāṃ sāmyaṃ ca brahmāderapi ca lokasyāhāraḥ sthityutpattivināśahetuḥ āhārādevābhivṛddhirbalamārogyaṃ varṇendriyaprasādaśca tathā hyāhāravaiṣamyādasvāsthyaṃ tasyāśitapītalīḍhakhāditasya nānādravyātmakasyānekavidhavikalpasyānekavidhaprabhāvasya pṛthakpṛthagdravyarasaguṇavīryavipākaprabhāvakarmāṇīcchāmi jñātuṃ na hyanavabuddhasvabhāvā bhiṣajaḥ svasthānuvṛttiṃ roganigrahaṇaṃ ca kartuṃ samarthāḥ āhārāyattāśca sarvaprāṇino yasmāttasmād annapānavidhim upadiśatu me bhagavān ityuktaḥ provāca bhagavān dhanvantariḥ atha khalu vatsa suśruta yathāpraśnamucyamānam upadhārayasva // (3.1) Par.?

tatra lohitaśālikalamakardamakapāṇḍukasugandhakaśakunāhṛtapuṣpāṇḍakapuṇḍarīkamahāśāliśītabhīrukarodhrapuṣpakadīrghaśūkakāñcanakamahiṣamahāśūkahāyanakadūṣakamahādūṣakaprabhṛtayaḥ śālayaḥ // (4.1) Par.?

madhurā vīryataḥ śītā laghupākā balāvahāḥ / (5.1) Par.?

pittaghnālpānilakaphāḥ snigdhā baddhālpavarcasaḥ // (5.2) Par.?

teṣāṃ lohitakaḥ śreṣṭho doṣaghnaḥ śukramūtralaḥ / (6.1) Par.?

cakṣuṣyo varṇabalakṛt svaryo hṛdyastṛṣāpahaḥ // (6.2) Par.?

vraṇyo jvaraharaścaiva sarvadoṣaviṣāpahaḥ / (7.1) Par.?

tasmād alpāntaraguṇāḥ kramaśaḥ śālayo 'varāḥ // (7.2) Par.?

ṣaṣṭikakāṅgukamukundakapītakapramodakakākalakāsanapuṣpakamahāṣaṣṭikacūrṇakakuravakakedāraprabhṛtayaḥ ṣaṣṭikāḥ // (8.1) Par.?

rase pāke ca madhurāḥ śamanā vātapittayoḥ / (9.1) Par.?

śālīnāṃ ca guṇaistulyā bṛṃhaṇāḥ kaphaśukralāḥ // (9.2) Par.?

ṣaṣṭikaḥ pravarasteṣāṃ kaṣāyānuraso laghuḥ / (10.1) Par.?

mṛduḥ snigdhastridoṣaghnaḥ sthairyakṛdbalavardhanaḥ // (10.2) Par.?

vipāke madhuro grāhī tulyo lohitaśālibhiḥ / (11.1) Par.?

śeṣāstvalpāntaraguṇāḥ ṣaṣṭikāḥ kramaśo guṇaiḥ // (11.2) Par.?

kṛṣṇavrīhiśālāmukhajatumukhanandīmukhalāvākṣakatvaritakakukkuṭāṇḍakapārāvatakapāṭalaprabhṛtayo vrīhayaḥ // (12.1) Par.?

kaṣāyamadhurāḥ pāke 'madhurā vīryato 'himāḥ / (13.1) Par.?

alpābhiṣyandinastulyāḥ ṣaṣṭikair baddhavarcasaḥ // (13.2) Par.?

kṛṣṇavrīhirvarasteṣāṃ kaṣāyānuraso laghuḥ / (14.1) Par.?

tasmād alpāntaraguṇāḥ kramaśo vrīhayo 'pare // (14.2) Par.?

dagdhāyāmavanau jātāḥ śālayo laghupākinaḥ / (15.1) Par.?

kaṣāyā baddhaviṇmūtrā rūkṣāḥ śleṣmāpakarṣaṇāḥ // (15.2) Par.?

sthalajāḥ kaphapittaghnāḥ kaṣāyāḥ kaṭukānvayāḥ / (16.1) Par.?

kiṃcitsatiktamadhurāḥ pavanānalavardhanāḥ // (16.2) Par.?

kaidārā madhurā vṛṣyā balyāḥ pittanibarhaṇāḥ / (17.1) Par.?

īṣatkaṣāyālpamalā guravaḥ kaphaśukralāḥ // (17.2) Par.?

ropyātiropyā laghavaḥ śīghrapākā guṇottarāḥ / (18.1) Par.?

adāhino doṣaharā balyā mūtravivardhanāḥ // (18.2) Par.?

śālayaśchinnarūḍhā ye rūkṣāste baddhavarcasaḥ / (19.1) Par.?

tiktāḥ kaṣāyāḥ pittaghnā laghupākāḥ kaphāpahāḥ // (19.2) Par.?

vistareṇāyamuddiṣṭaḥ śālivargo hitāhitaḥ / (20.1) Par.?

tadvat kudhānyamudgādimāṣādīnāṃ ca vakṣyate // (20.2) Par.?

atha kudhānyavargaḥ / (21.1) Par.?

koradūṣakaśyāmākanīvāraśāntanuvarakoddālakapriyaṅgumadhūlikānāndīmukhīkuruvindagavedhukasaravarukatodaparṇīmukundakaveṇuyavaprabhṛtayaḥ kudhānyaviśeṣāḥ // (21.2) Par.?

uṣṇāḥ kaṣāyamadhurā rūkṣāḥ kaṭuvipākinaḥ / (22.1) Par.?

śleṣmaghnā baddhanisyandā vātapittaprakopaṇāḥ // (22.2) Par.?

kaṣāyamadhurasteṣāṃ śītaḥ pittāpahaḥ smṛtaḥ / (23.1) Par.?

kodravaśca sanīvāraḥ śyāmākaśca saśāntanuḥ // (23.2) Par.?

kṛṣṇā raktāśca pītāśca śvetāścaiva priyaṅgavaḥ / (24.1) Par.?

yathottaram pradhānāḥ syū rūkṣāḥ kaphaharāḥ smṛtāḥ // (24.2) Par.?

madhūlī madhurā śītā snigdhā nandīmukhī tathā / (25.1) Par.?

viśoṣī tatra bhūyiṣṭhaṃ varukaḥ samukundakaḥ // (25.2) Par.?

rūkṣā veṇuyavā jñeyā vīryoṣṇāḥ kaṭupākinaḥ / (26.1) Par.?

baddhamūtrāḥ kaphaharāḥ kaṣāyā vātakopanāḥ // (26.2) Par.?

mudgavanamudgakalāyamakuṣṭhamasūramaṅgalyacaṇakasatīnatripuṭakahareṇvāḍhakīprabhṛtayo vaidalāḥ // (27.1) Par.?

kaṣāyamadhurāḥ śītāḥ kaṭupākā marutkarāḥ / (28.1) Par.?

baddhamūtrapurīṣāśca pittaśleṣmaharāstathā // (28.2) Par.?

nātyarthaṃ vātalāsteṣu mudgā dṛṣṭiprasādanaḥ / (29.1) Par.?

pradhānā haritāstatra vanyā mudgasamāḥ smṛtāḥ // (29.2) Par.?

vipāke madhurāḥ proktā masūrā baddhavarcasaḥ / (30.1) Par.?

makuṣṭhakāḥ kṛmikarāḥ kalāyāḥ pracurānilāḥ // (30.2) Par.?

āḍhakī kaphapittaghnī nātivātaprakopaṇī / (31.1) Par.?

vātalāḥ śītamadhurāḥ sakaṣāyā virūkṣaṇāḥ // (31.2) Par.?

kaphaśoṇitapittaghnāścaṇakāḥ puṃstvanāśanāḥ / (32.1) Par.?

ta eva ghṛtasaṃyuktāstridoṣaśamanāḥ param // (32.2) Par.?

hareṇavaḥ satīnāśca vijñeyā baddhavarcasaḥ / (33.1) Par.?

ṛte mudgamasūrābhyāmanye tvādhmānakārakāḥ // (33.2) Par.?

māṣo gururbhinnapurīṣamūtraḥ snigdhoṣṇavṛṣyo madhuro 'nilaghnaḥ / (34.1) Par.?

saṃtarpaṇaḥ stanyakaro viśeṣādbalapradaḥ śukrakaphāvahaśca // (34.2) Par.?

kaṣāyabhāvānna purīṣabhedī na mūtralo naiva kaphasya kartā / (35.1) Par.?

svādurvipāke madhuro 'lasāndraḥ saṃtarpaṇaḥ stanyarucipradaśca // (35.2) Par.?

māṣaiḥ samānaṃ phalam ātmaguptamuktaṃ ca kākāṇḍaphalaṃ tathaiva / (36.1) Par.?

āraṇyamāṣā guṇataḥ pradiṣṭā rūkṣāḥ kaṣāyā avidāhinaśca // (36.2) Par.?

uṣṇaḥ kulattho rasataḥ kaṣāyaḥ kaṭurvipāke kaphamārutaghnaḥ / (37.1) Par.?

śukrāśmarīgulmaniṣūdanaśca sāṃgrāhikaḥ pīnasakāsahārī // (37.2) Par.?

ānāhamedogudakīlahikkāśvāsāpahaḥ śoṇitapittakṛcca / (38.1) Par.?

kaphasya hantā nayanāmayaghno viśeṣato vanyakulattha uktaḥ // (38.2) Par.?

īṣatkaṣāyo madhuraḥ satiktaḥ sāṃgrāhikaḥ pittakarastathoṣṇaḥ / (39.1) Par.?

tilo vipāke madhuro baliṣṭhaḥ snigdho vraṇālepana eva pathyaḥ // (39.2) Par.?

dantyo 'gnimedhājanano 'lpamūtrastvacyo 'tha keśyo 'nilahā guruśca / (40.1) Par.?

tileṣu sarveṣvasitaḥ pradhāno madhyaḥ sito hīnatarāstathānye // (40.2) Par.?

yavaḥ kaṣāyo madhuro himaśca kaṭurvipāke kaphapittahārī / (41.1) Par.?

vraṇeṣu pathyastilavacca nityaṃ prabaddhamūtro bahuvātavarcāḥ // (41.2) Par.?

sthairyāgnimedhāsvaravarṇakṛcca sapicchilaḥ sthūlavilekhanaśca / (42.1) Par.?

medomaruttṛḍḍharaṇo 'tirūkṣaḥ prasādanaḥ śoṇitapittayośca // (42.2) Par.?

ebhir guṇair hīnataraistu kiṃcidvidyādyavebhyo 'tiyavānaśeṣaiḥ / (43.1) Par.?

godhūma ukto madhuro guruśca balyaḥ sthiraḥ śukrarucipradaśca // (43.2) Par.?

snigdho 'tiśīto 'nilapittahantā saṃdhānakṛt śleṣmakaraḥ saraśca / (44.1) Par.?

rūkṣaḥ kaṣāyo viṣaśoṣaśukrabalāsadṛṣṭikṣayakṛd vidāhī // (44.2) Par.?

kaṭurvipāke madhurastu śimbaḥ prabandhaviṇmārutapittalaśca / (45.1) Par.?

sitāsitāḥ pītakaraktavarṇā bhavanti ye 'nekavidhāstu śimbāḥ // (45.2) Par.?

yathoditāste guṇataḥ pradhānā jñeyāḥ kaṭūṣṇā rasapākayośca / (46.1) Par.?

sahādvayaṃ mūlakajāśca śimbāḥ kuśimbivallīprabhavāstu śimbāḥ // (46.2) Par.?

jñeyā vipāke madhurā rase ca balapradāḥ pittanibarhaṇāśca / (47.1) Par.?

vidāhavantaśca bhṛśaṃ virūkṣā viṣṭabhya jīryantyanilapradāśca // (47.2) Par.?

rucipradāścaiva sudurjarāśca sarve smṛtā vaidalikāstu śimbāḥ / (48.1) Par.?

kaṭurvipāke kaṭukaḥ kaphaghno vidāhibhāvādahitaḥ kusumbhaḥ // (48.2) Par.?

uṣṇātasī svādurasānilaghnī pittolbaṇā syāt kaṭukā vipāke / (49.1) Par.?

pāke rase cāpi kaṭuḥ pradiṣṭaḥ siddhārthakaḥ śoṇitapittakopī / (49.2) Par.?

tīkṣṇoṣṇarūkṣaḥ kaphamārutaghnas tathāguṇaś cāsitasarṣapo 'pi // (49.3) Par.?

anārtavaṃ vyādhihatam aparyāgatam eva ca / (50.1) Par.?

abhūmijaṃ navaṃ cāpi na dhānyaṃ guṇavat smṛtam // (50.2) Par.?

navaṃ dhānyamabhiṣyandi laghu saṃvatsaroṣitam / (51.1) Par.?

vidāhi guru viṣṭambhi virūḍhaṃ dṛṣṭidūṣaṇam // (51.2) Par.?

śālyādeḥ sarṣapāntasya vividhasyāsya bhāgaśaḥ / (52.1) Par.?

kālapramāṇasaṃskāramātrāḥ samparikīrtitāḥ // (52.2) Par.?

athordhvaṃ māṃsavargānupadekṣyāmaḥ / (53.1) Par.?

tadyathā jaleśayā ānūpā grāmyāḥ kravyabhuja ekaśaphā jāṅgalāśceti ṣaṇmāṃsavargāḥ / (53.2) Par.?

eteṣāṃ vargāṇāmuttarottaraṃ pradhānatamāḥ / (53.3) Par.?

te punardvividhā jāṅgalā ānūpāśceti / (53.4) Par.?

tatra jāṅgalavargo 'ṣṭavidhaḥ / (53.5) Par.?

tadyathā jaṅghālā viṣkirāḥ pratudā guhāśayāḥ prasahāḥ parṇamṛgā bileśayā grāmyāśceti / (53.6) Par.?

teṣāṃ jaṅghālaviṣkirau pradhānatamau // (53.7) Par.?

tāv eṇahariṇarkṣakuraṅgakarālakṛtamālaśarabhaśvadaṃṣṭrāpṛṣatacāruṣkamṛgamātṛkāprabhṛtayo jaṅghālā mṛgāḥ kaṣāyā madhurā laghavo vātapittaharāstīkṣṇā hṛdyā bastiśodhanāśca // (54.1) Par.?

kaṣāyo madhuro hṛdyaḥ pittāsṛkkapharogahā / (55.1) Par.?

saṃgrāhī rocano balyasteṣāmeṇo jvarāpahaḥ // (55.2) Par.?

madhuro madhuraḥ pāke doṣaghno 'naladīpanaḥ / (56.1) Par.?

śītalo baddhaviṇmūtraḥ sugandhirhariṇo laghuḥ // (56.2) Par.?

eṇaḥ kṛṣṇastayor jñeyo hariṇastāmra ucyate / (57.1) Par.?

yo na kṛṣṇo na tāmraśca kuraṅgaḥ so 'bhidhīyate // (57.2) Par.?

śītāsṛkpittaśamanī vijñeyā mṛgamātṛkā / (58.1) Par.?

sannipātakṣayaśvāsakāsahikkārucipraṇut // (58.2) Par.?

lāvatittirikapiñjalavartīravartikāvartakanaptṛkāvārtīkacakorakalaviṅkamayūrakrakaropacakrakukkuṭasāraṅgaśatapatrakutittirikuruvāhakayavālakaprabhṛtayas tryāhalā viṣkirāḥ // (59.1) Par.?

laghavaḥ śītamadhurāḥ kaṣāyā doṣanāśanāḥ / (60.1) Par.?

saṃgrāhī dīpanaścaiva kaṣāyamadhuro laghuḥ / (60.2) Par.?

lāvaḥ kaṭuvipākaśca sannipāte ca pūjitaḥ // (60.3) Par.?

īṣadgurūṣṇamadhuro vṛṣyo medhāgnivardhanaḥ / (61.1) Par.?

tittiriḥ sarvadoṣaghno grāhī varṇaprasādanaḥ // (61.2) Par.?

raktapittaharaḥ śīto laghuścāpi kapiñjalaḥ / (62.1) Par.?

kaphottheṣu ca rogeṣu mandavāte ca śasyate // (62.2) Par.?

hikkāśvāsānilaharo viśeṣādgauratittiriḥ / (63.1) Par.?

vātapittaharā vṛṣyā medhāgnibalavardhanāḥ // (63.2) Par.?

laghavaḥ krakarā hṛdyāstathā caivopacakrakāḥ / (64.1) Par.?

kaṣāyaḥ svādulavaṇastvacyaḥ keśyo 'rucau hitaḥ // (64.2) Par.?

mayūraḥ svaramedhāgnidṛkśrotrendriyadārḍhyakṛt / (65.1) Par.?

snigdhoṣṇo 'nilahā vṛṣyaḥ svedasvarabalāvahaḥ // (65.2) Par.?

bṛṃhaṇaḥ kukkuṭo vanyastadvadgrāmyo gurustu saḥ / (66.1) Par.?

vātarogakṣayavamīviṣamajvaranāśanaḥ // (66.2) Par.?

kapotapārāvatabhṛṅgarājaparabhṛtakoyaṣṭikakuliṅgagṛhakuliṅgagokṣveḍakaḍiṇḍimāṇavakaśatapatrakamātṛnindakabhedāśiśukasārikāvalgulīgiriśālaṭvālaṭṭūṣakasugṛhākhañjarīṭahārītadātyūhaprabhṛtayaḥ pratudāḥ // (67.1) Par.?

kaṣāyamadhurā rūkṣāḥ phalāhārā marutkarāḥ / (68.1) Par.?

pittaśleṣmaharāḥ śītā baddhamūtrālpavarcasaḥ // (68.2) Par.?

sarvadoṣakarasteṣāṃ bhedāśī maladūṣakaḥ / (69.1) Par.?

kaṣāyasvādulavaṇo guruḥ kāṇakapotakaḥ // (69.2) Par.?

raktapittapraśamanaḥ kaṣāyaviśado 'pi ca / (70.1) Par.?

vipāke madhuraścāpi guruḥ pārāvataḥ smṛtaḥ // (70.2) Par.?

kuliṅgo madhuraḥ snigdhaḥ kaphaśukravivardhanaḥ / (71.1) Par.?

raktapittaharo veśmakuliṅgastvatiśukralaḥ // (71.2) Par.?

siṃhavyāghravṛkatarakṣvṛkṣadvīpimārjāraśṛgālamṛgervārukaprabhṛtayo guhāśayāḥ // (72.1) Par.?

madhurā guravaḥ snigdhā balyā mārutanāśanāḥ / (73.1) Par.?

uṣṇavīryā hitā nityaṃ netraguhyavikāriṇām // (73.2) Par.?

kākakaṅkakuraracāṣabhāsaśaśaghātyulūkacilliśyenagṛdhraprabhṛtayaḥ prasahāḥ // (74.1) Par.?

ete siṃhādibhiḥ sarve samānā vāyasādayaḥ / (75.1) Par.?

rasavīryavipākeṣu viśeṣācchoṣiṇe hitāḥ // (75.2) Par.?

madgumūṣikavṛkṣaśāyikāvakuśapūtighāsavānaraprabhṛtayaḥ parṇamṛgāḥ // (76.1) Par.?

madhurā guravo vṛṣyāścakṣuṣyāḥ śoṣiṇe hitāḥ / (77.1) Par.?

sṛṣṭamūtrapurīṣāśca kāsārśaḥśvāsanāśanāḥ // (77.2) Par.?

śvāvicchalyakagodhāśaśavṛṣadaṃśalopākalomaśakarṇakadalīmṛgapriyakājagarasarpamūṣikanakulamahābabhruprabhṛtayo bileśayāḥ // (78.1) Par.?

varcomūtraṃ saṃhataṃ kuryurete vīrye coṣṇāḥ pūrvavat svādupākāḥ / (79.1) Par.?

vātaṃ hanyuḥ śleṣmapitte ca kuryuḥ snigdhāḥ kāsaśvāsakārśyāpahāśca // (79.2) Par.?

kaṣāyamadhurasteṣāṃ śaśaḥ pittakaphāpahaḥ / (80.1) Par.?

nātiśītalavīryatvād vātasādhāraṇo mataḥ // (80.2) Par.?

godhā vipāke madhurā kaṣāyakaṭukā smṛtā / (81.1) Par.?

vātapittapraśamanī bṛṃhaṇī balavardhanī // (81.2) Par.?

śalyakaḥ svādupittaghno laghuḥ śīto viṣāpahaḥ / (82.1) Par.?

priyako mārute pathyo 'jagarastvarśasāṃ hitaḥ // (82.2) Par.?

durnāmāniladoṣaghnāḥ kṛmidūṣīviṣāpahāḥ / (83.1) Par.?

cakṣuṣyā madhurāḥ pāke sarpā medhāgnivardhanāḥ // (83.2) Par.?

darvīkarā dīpakāśca teṣūktāḥ kaṭupākinaḥ / (84.1) Par.?

madhurāścāticakṣuṣyāḥ sṛṣṭaviṇmūtramārutāḥ // (84.2) Par.?

aśvāśvataragokharoṣṭrabastorabhramedaḥpucchakaprabhṛtayo grāmyāḥ // (85.1) Par.?

grāmyā vātaharāḥ sarve bṛṃhaṇāḥ kaphapittalāḥ / (86.1) Par.?

madhurā rasapākābhyāṃ dīpanā balavardhanāḥ // (86.2) Par.?

nātiśīto guruḥ snigdho mandapittakaphaḥ smṛtaḥ / (87.1) Par.?

chagalastvanabhiṣyandī teṣāṃ pīnasanāśanaḥ // (87.2) Par.?

bṛṃhaṇaṃ māṃsamaurabhraṃ pittaśleṣmāvahaṃ guru / (88.1) Par.?