Texts

athāto vividhāśitapītīyamadhyāyaṃ vyākhyāsyāmaḥ // (1) Par.?

iti ha smāha bhagavānātreyaḥ // (2) Par.?

vividham aśitaṃ pītaṃ līḍhaṃ khāditaṃ jantorhitam antaragnisaṃdhukṣitabalena yathāsvenoṣmaṇā samyagvipacyamānaṃ kālavad anavasthitasarvadhātupākam anupahatasarvadhātūṣmamārutasrotaḥ kevalaṃ śarīramupacayabalavarṇasukhāyuṣā yojayati śarīradhātūn ūrjayati ca / (3.1) Par.?

dhātavo hi dhātvāhārāḥ prakṛtimanuvartante // (3.2) Par.?

tatrāhāraprasādākhyo rasaḥ kiṭṭaṃ ca malākhyam abhinirvartate / (4.1) Par.?

kiṭṭāt svedapurīṣavātapittaśleṣmāṇaḥ karṇākṣināsikāsyalomakūpaprajananamalāḥ keśaśmaśrulomanakhādayaś cāvayavāḥ puṣyanti / (4.2) Par.?

puṣyanti tv āhārarasād rasarudhiramāṃsamedo'sthimajjaśukraujāṃsi pañcendriyadravyāṇi dhātuprasādasaṃjñakāni śarīrasaṃdhibandhapicchādayaś cāvayavāḥ / (4.3) Par.?

te sarva eva dhātavo malākhyāḥ prasādākhyāśca rasamalābhyāṃ puṣyantaḥ svaṃ mānamanuvartante yathāvayaḥśarīram / (4.4) Par.?

evaṃ rasamalau svapramāṇāvasthitāv āśrayasya samadhātor dhātusāmyam anuvartayataḥ / (4.5) Par.?

nimittatastu kṣīṇavṛddhānāṃ prasādākhyānāṃ dhātūnāṃ vṛddhikṣayābhyām āhāramūlābhyāṃ rasaḥ sāmyam utpādayatyārogyāya kiṭṭaṃ ca malānāmevameva / (4.6) Par.?

svamānātiriktāḥ punarutsargiṇaḥ śītoṣṇaparyāyaguṇaiś copacaryamāṇā malāḥ śarīradhātusāmyakarāḥ samupalabhyante // (4.7) Par.?

teṣāṃ tu malaprasādākhyānāṃ dhātūnāṃ srotāṃsyayanamukhāni / (5.1) Par.?

tāni yathāvibhāgena yathāsvaṃ dhātūnāpūrayanti / (5.2) Par.?

evamidaṃ śarīramaśitapītalīḍhakhāditaprabhavam / (5.3) Par.?

aśitapītalīḍhakhāditaprabhavāścāsmiñśarīre vyādhayo bhavanti / (5.4) Par.?

hitāhitopayogaviśeṣāstvatra śubhāśubhaviśeṣakarā bhavantīti // (5.5) Par.?

evaṃvādinaṃ bhagavantamātreyamagniveśa uvāca dṛśyante hi bhagavan hitasamākhyātam apyāhāramupayuñjānā vyādhimantaś cāgadāś ca tathaivāhitasamākhyātam evaṃ dṛṣṭe kathaṃ hitāhitopayogaviśeṣātmakaṃ śubhāśubhaviśeṣam upalabhāmaha iti // (6) Par.?

tamuvāca bhagavānātreyo na hitāhāropayoginām agniveśa tannimittā vyādhayo jāyante na ca kevalaṃ hitāhāropayogādeva sarvavyādhibhayam atikrāntaṃ bhavati santi hy ṛte 'pyahitāhāropayogād anyā rogaprakṛtayaḥ tadyathā kālaviparyayaḥ prajñāparādhaḥ śabdasparśarūparasagandhāścāsātmyā iti / (7.1) Par.?

tāśca rogaprakṛtayo rasān samyagupayuñjānamapi puruṣam aśubhenopapādayanti tasmāddhitāhāropayogino'pi dṛśyante vyādhimantaḥ / (7.2) Par.?

ahitāhāropayogināṃ punaḥ kāraṇato na sadyo doṣavān bhavatyapacāraḥ / (7.3) Par.?

na hi sarvāṇyapathyāni tulyadoṣāṇi na ca sarve doṣāstulyabalā na ca sarvāṇi śarīrāṇi vyādhikṣamatve samarthāni bhavanti / (7.4) Par.?

tadeva hy apathyaṃ deśakālasaṃyogavīryapramāṇātiyogād bhūyastaram apathyaṃ sampadyate / (7.5) Par.?

sa eva doṣa saṃsṛṣṭayonirviruddhopakramo gambhīrānugataś cirasthitaḥ prāṇāyatanasamuttho marmopaghātī kaṣṭatamaḥ kṣiprakāritamaśca sampadyate / (7.6) Par.?

śarīrāṇi cātisthūlānyatikṛśāny aniviṣṭamāṃsaśoṇitāsthīni durbalāny asātmyāhāropacitāny alpāhārāṇy alpasattvāni ca bhavantyavyādhisahāni viparītāni punarvyādhisahāni / (7.7) Par.?

ebhyaś caivāpathyāhāradoṣaśarīraviśeṣebhyo vyādhayo mṛdavo dāruṇāḥ kṣiprasamutthāścirakāriṇaśca bhavanti / (7.8) Par.?

eva vātapittaśleṣmāṇaḥ sthānaviśeṣe prakupitā vyādhiviśeṣān abhinivartayantyagniveśa // (7.9) Par.?

tatra rasādiṣu sthāneṣu prakupitānāṃ doṣāṇāṃ yasmin sthāne ye ye vyādhayaḥ sambhavanti tāṃs tān yathāvad anuvyākhyāsyāmaḥ // (8) Par.?

aśraddhā cāruciś cāsyavairasyam arasajñatā / (9.1) Par.?

hṛllāso gauravaṃ tandrā sāṅgamardo jvaras tamaḥ // (9.2) Par.?

pāṇḍutvaṃ srotasāṃ rodhaḥ klaibyaṃ sādaḥ kṛśāṅgatā / (10.1) Par.?

nāśo'gnerayathākālaṃ valayaḥ palitāni ca // (10.2) Par.?

rasapradoṣajā rogā vakṣyante raktadoṣajāḥ / (11.1) Par.?

kuṣṭhavīsarpapiḍakā raktapittamasṛgdaraḥ // (11.2) Par.?

gudameḍhrāsyapākaśca plīhā gulmo'tha vidradhiḥ / (12.1) Par.?

nīlikā kāmalā vyaṅgaḥ pipplavas tilakālakāḥ // (12.2) Par.?

dadruścarmadalaṃ śvitraṃ pāmā koṭhāsramaṇḍalam / (13.1) Par.?

raktapradoṣājjāyante śṛṇu māṃsapradoṣajān // (13.2) Par.?

adhimāṃsārbudaṃ kaliṃ galaśālūkaśuṇḍike / (14.1) Par.?

pūtimāṃsālajīgaṇḍagaṇḍamālopajihvikāḥ // (14.2) Par.?

vedyānmāṃsāśrayān medaḥsaṃśrayāṃstu pracakṣmahe / (15.1) Par.?

ninditāni pramehāṇāṃ pūrvarūpāṇi yāni ca // (15.2) Par.?

adhyasthidantau dantāsthibhedaśūlaṃ vivarṇatā / (16.1) Par.?

keśalomanakhaśmaśrudoṣāścāsthipradoṣajāḥ // (16.2) Par.?

ruk parvaṇāṃ bhramo mūrchā darśanaṃ tamasastathā / (17.1) Par.?

aruṣāṃ sthūlamūlānāṃ parvajānāṃ ca darśanam // (17.2) Par.?

majjapradoṣāt śukrasya doṣāt klaibyam aharṣaṇam / (18.1) Par.?

rogi vā klībamalpāyur virūpaṃ vā prajāyate // (18.2) Par.?

na cāsya jāyate garbhaḥ patati prasravatyapi / (19.1) Par.?

śukraṃ hi duṣṭaṃ sāpatyaṃ sadāraṃ bādhate naram // (19.2) Par.?

indriyāṇi samāśritya prakupyanti yadā malāḥ / (20.1) Par.?

upaghātopatāpābhyāṃ yojayantīndriyāṇi te // (20.2) Par.?

snāyau sirākaṇḍarābhyo duṣṭāḥ kliśnanti mānavam / (21.1) Par.?

stambhasaṃkocakhallībhirgranthisphuraṇasuptibhiḥ // (21.2) Par.?

malānāśritya kupitā bhedaśoṣapradūṣaṇam / (22.1) Par.?

doṣā malānāṃ kurvanti saṅgotsargāv atīva ca // (22.2) Par.?

vividhād aśitāt pītād ahitāllīḍhakhāditāt / (23.1) Par.?

bhavantyete manuṣyāṇāṃ vikārā ya udāhṛtāḥ // (23.2) Par.?

teṣāmicchannanutpattiṃ seveta matimān sadā / (24.1) Par.?

hitānyevāśitādīni na syus tajjās tathāmayāḥ // (24.2) Par.?

rasajānāṃ vikārāṇāṃ sarvaṃ laṅghanam auṣadham / (25.1) Par.?

vidhiśoṇitike 'dhyāye raktajānāṃ bhiṣagjitam // (25.2) Par.?

māṃsajānāṃ tu saṃśuddhiḥ śastrakṣārāgnikarma ca / (26.1) Par.?

aṣṭauninditike 'dhyāye medojānāṃ cikitsitam // (26.2) Par.?

asthyāśrayāṇāṃ vyādhīnāṃ pañcakarmāṇi bheṣajam / (27.1) Par.?

vastayaḥ kṣīrasarpīṃṣi tiktakopahitāni ca // (27.2) Par.?

majjaśukrasamutthānāmauṣadhaṃ svādutiktakam / (28.1) Par.?

annaṃ vyavāyavyāyāmau śuddhiḥ kāle ca mātrayā // (28.2) Par.?

śāntirindriyajānāṃ tu trimarmīye pravakṣyate / (29.1) Par.?

snāyvādijānāṃ praśamo vakṣyate vātarogike // (29.2) Par.?

navegāndhāraṇe 'dhyāye cikitsitasaṃgrahaḥ kṛtaḥ / (30.1) Par.?

malajānāṃ vikārāṇāṃ siddhiś coktā kvacitkvacit // (30.2) Par.?

vyāyāmād ūṣmaṇas taikṣṇyāddhitasyānavacāraṇāt / (31.1) Par.?

koṣṭhācchākhā malā yānti drutatvānmarutasya ca // (31.2) Par.?

tatrasthāśca vilambante kadācin na samīritāḥ / (32.1) Par.?

nādeśakāle kupyanti bhūyo hetupratīkṣiṇaḥ // (32.2) Par.?

vṛddhyā viṣyandanāt pākāt srotomukhaviśodhanāt / (33.1) Par.?

śākhā muktvā malāḥ koṣṭhaṃ yānti vāyośca nigrahāt // (33.2) Par.?

ajātānāmanutpattau jātānāṃ vinivṛttaye / (34.1) Par.?

rogāṇāṃ yo vidhirdṛṣṭaḥ sukhārthī taṃ samācaret // (34.2) Par.?

sukhārthāḥ sarvabhūtānāṃ matāḥ sarvāḥ pravṛttayaḥ / (35.1) Par.?

jñānājñānaviśeṣāttu mārgāmārgapravṛttayaḥ // (35.2) Par.?

hitamevānurudhyante praparīkṣya parīkṣakāḥ / (36.1) Par.?

rajomohāvṛtātmānaḥ priyameva tu laukikāḥ // (36.2) Par.?

śrutaṃ buddhiḥ smṛtirdākṣyaṃ dhṛtir hitaniṣevaṇam / (37.1) Par.?

vāgviśuddhiḥ śamo dhairyam āśrayanti parīkṣakam // (37.2) Par.?

laukikaṃ nāśrayantyete guṇā moharajaḥśritam / (38.1) Par.?

tanmūlā bahavo yanti rogāḥ śārīramānasāḥ // (38.2) Par.?

prajñāparādhāddhyahitānarthān pañca niṣevate / (39.1) Par.?

saṃdhārayati vegāṃśca sevate sāhasāni ca // (39.2) Par.?

tadātvasukhasaṃjñeṣu bhāveṣvajño'nurajyate / (40.1) Par.?

rajyate na tu vijñātā vijñāne hy amalīkṛte // (40.2) Par.?

na rāgānnāpyavijñānād āhārān upayojayet / (41.1) Par.?

parīkṣya hitamaśnīyāddeho hy āhārasaṃbhavaḥ // (41.2) Par.?

āharasya vidhāv aṣṭau viśeṣā hetusaṃjñakāḥ / (42.1) Par.?

śubhāśubhasamutpattau tān parīkṣya prayojayet // (42.2) Par.?

parihāryāṇyapathyāni sadā pariharannaraḥ / (43.1) Par.?

bhavatyanṛṇatāṃ prāptaḥ sādhūnām iha paṇḍitaḥ // (43.2) Par.?

yattu rogasamutthānamaśakyamiha kenacit / (44.1) Par.?

parihartuṃ na tatprāpya śocitavyaṃ manīṣibhiḥ // (44.2) Par.?

āhārasaṃbhavaṃ yastu rogāścāhārasaṃbhavāḥ / (45.1) Par.?

hitāhitaviśeṣāṃś ca viśeṣaḥ sukhaduḥkhayoḥ // (45.2) Par.?

sahatve cāsahatve ca duḥkhānāṃ dehasattvayoḥ / (46.1) Par.?

viśeṣo rogasaṃghāś ca dhātujā ye pṛthakpṛthak // (46.2) Par.?

teṣāṃ caiva praśamanaṃ koṣṭhācchākhā upetya ca / (47.1) Par.?

doṣā yathā prakupyanti śākhābhyaḥ koṣṭhametya ca // (47.2) Par.?

prājñājñayorviśeṣaśca svasthāturahitaṃ ca yat / (48.1) Par.?

vividhāśitapītīye tat sarvaṃ saṃprakāśitam // (48.2) Par.?

ityagniveśakṛte tantre carakapratisaṃskṛte sūtrasthāne vividhāśitapītīyo nāmāṣṭāviṃśo'dhyāyaḥ // (49) Par.?