Texts

Help

Select a text:
Bibliography
Select a chapter:
 (no revisions)
Associated topic(s): Medicine

Show parallels  Show headlines
Use dependency labeler
Chapter id: 291
  • Click on a sentence to show its analysis
  • Keep the mouse pointer over a lemma to show its meanings.
athātaḥ katidhāpuruṣīyaṃ śārīraṃ vyākhyāsyāmaḥ // (1.1) Par.?
iti ha smāha bhagavān ātreyaḥ // (2.1) Par.?
Agniveśa's questions about the puruṣa
katidhā puruṣo dhīman dhātubhedena bhidyate / (3.1) Par.?
puruṣaḥ kāraṇaṃ kasmāt prabhavaḥ puruṣasya kaḥ // (3.2) Par.?
kim ajño jñaḥ sa nityaḥ kiṃ kim anityo nidarśitaḥ / (4.1) Par.?
prakṛtiḥ kā vikārāḥ ke kiṃ liṅgaṃ puruṣasya ca // (4.2) Par.?
niṣkriyaṃ ca svatantraṃ ca vaśinaṃ sarvagaṃ vibhum / (5.1) Par.?
vadanty ātmānam ātmajñāḥ kṣetrajñaṃ sākṣiṇaṃ tathā // (5.2) Par.?
niṣkriyasya kriyā tasya bhagavan vidyate katham / (6.1) Par.?
svatantraś ced aniṣṭāsu kathaṃ yoniṣu jāyate // (6.2) Par.?
vaśī yady asukhaiḥ kasmād bhāvair ākramyate balāt / (7.1) Par.?
sarvāḥ sarvagatatvāc ca vedanāḥ kiṃ na vetti saḥ // (7.2) Par.?
na paśyati vibhuḥ kasmāc chailakuḍyatiraskṛtam / (8.1) Par.?
kṣetrajñaḥ kṣetram athavā kiṃ pūrvam iti saṃśayaḥ // (8.2) Par.?
jñeyaṃ kṣetraṃ vinā pūrvaṃ kṣetrajño hi na yujyate / (9.1) Par.?
kṣetraṃ ca yadi pūrvaṃ syāt kṣetrajñaḥ syād aśāśvataḥ // (9.2) Par.?
sākṣibhūtaś ca kasyāyaṃ kartā hy anyo na vidyate / (10.1) Par.?
syāt kathaṃ cāvikārasya viśeṣo vedanākṛtaḥ // (10.2) Par.?
atha cārtasya bhagavaṃs tisṛṇāṃ kāṃ cikitsati / (11.1) Par.?
atītāṃ vedanāṃ vaidyo vartamānāṃ bhaviṣyatīm // (11.2) Par.?
bhaviṣyantyā asaṃprāptir atītāyā anāgamaḥ / (12.1) Par.?
sāṃpratikyā api sthānaṃ nāsty arteḥ saṃśayo hy ataḥ // (12.2) Par.?
kāraṇaṃ vedanānāṃ kiṃ kim adhiṣṭhānam ucyate / (13.1) Par.?
kva caitā vedanāḥ sarvā nivṛttiṃ yānty aśeṣataḥ // (13.2) Par.?
sarvavit sarvasaṃnyāsī sarvasaṃyoganiḥsṛtaḥ / (14.1) Par.?
ekaḥ praśānto bhūtātmā kair liṅgair upalabhyate // (14.2) Par.?
Begin of Punarvasu's answer
ity agniveśasya vacaḥ śrutvā matimatāṃ varaḥ / (15.1) Par.?
sarvaṃ yathāvat provāca praśāntātmā punarvasuḥ // (15.2) Par.?
answer of Punarvasu
khādayaś cetanāṣaṣṭhā dhātavaḥ puruṣaḥ smṛtaḥ / (16.1) Par.?
cetanādhātur apy ekaḥ smṛtaḥ puruṣasaṃjñakaḥ // (16.2) Par.?
def. of puruṣa
punaś ca dhātubhedena caturviṃśatikaḥ smṛtaḥ / (17.1) Par.?
mano daśendriyāṇy arthāḥ prakṛtiś cāṣṭadhātukī // (17.2) Par.?
def. of manas
lakṣaṇaṃ manaso jñānasyābhāvo bhāva eva ca / (18.1) Par.?
sati hy ātmendriyārthānāṃ sannikarṣe na vartate // (18.2) Par.?
vaivṛttyān manaso jñānaṃ sānnidhyāt tac ca vartate / (19.1) Par.?
aṇutvam atha caikatvaṃ dvau guṇau manasaḥ smṛtau // (19.2) Par.?
cintyaṃ vicāryam ūhyaṃ ca dhyeyaṃ saṃkalpyam eva ca / (20.1) Par.?
yat kiṃcin manaso jñeyaṃ tat sarvaṃ hy arthasaṃjñakam // (20.2) Par.?
buddhi
indriyābhigrahaḥ karma manasaḥ svasya nigrahaḥ / (21.1) Par.?
ūho vicāraś ca tataḥ paraṃ buddhiḥ pravartate // (21.2) Par.?
indriyeṇendriyārtho hi samanaskena gṛhyate / (22.1) Par.?
kalpyate manasā tūrdhvaṃ guṇato doṣato'thavā // (22.2) Par.?
jāyate viṣaye tatra yā buddhirniścayātmikā / (23.1) Par.?
vyavasyati tayā vaktuṃ kartuṃ vā buddhipūrvakam // (23.2) Par.?
indriyas
ekaikādhikayuktāni khādīnāmindriyāṇi tu / (24.1) Par.?
pañca karmānumeyāni yebhyo buddhiḥ pravartate // (24.2) Par.?
hastau pādau gudopasthaṃ vāgindriyam athāpi ca / (25.1) Par.?
karmendriyāṇi pañcaiva pādau gamanakarmaṇi // (25.2) Par.?
pāyūpasthaṃ visargārthaṃ hastau grahaṇadhāraṇe / (26.1) Par.?
jihvāvāgindriyaṃ vāk ca satyā jyotis tamo'nṛtā // (26.2) Par.?
mahābhūta
mahābhūtāni khaṃ vāyur agnir āpaḥ kṣitistathā / (27.1) Par.?
śabdaḥ sparśaśca rūpaṃ ca raso gandhaśca tadguṇāḥ // (27.2) Par.?
teṣāmekaguṇaḥ pūrvo guṇavṛddhiḥ pare pare / (28.1) Par.?
pūrvaḥ pūrvaguṇaścaiva kramaśo guṇiṣu smṛtaḥ // (28.2) Par.?
kharadravacaloṣṇatvaṃ bhūjalānilatejasām / (29.1) Par.?
ākāśasyāpratīghāto dṛṣṭaṃ liṅgaṃ yathākramam // (29.2) Par.?
lakṣaṇaṃ sarvamevaitat sparśanendriyagocaram / (30.1) Par.?
sparśanendriyavijñeyaḥ sparśo hi saviparyayaḥ // (30.2) Par.?
guṇāḥ śarīre guṇināṃ nirdiṣṭāścihnameva ca / (31.1) Par.?
arthāḥ śabdādayo jñeyā gocarā viṣayā guṇāḥ // (31.2) Par.?
buddhi
yā yadindriyamāśritya jantorbuddhiḥ pravartate / (32.1) Par.?
yāti sā tena nirdeśaṃ manasā ca manobhavā // (32.2) Par.?
bhedātkāryendriyārthānāṃ bahvyo vai buddhayaḥ smṛtāḥ / (33.1) Par.?
ātmendriyamano'rthānāmekaikā sannikarṣajā // (33.2) Par.?
aṅgulyaṅguṣṭhatalajas tantrīvīṇānakhodbhavaḥ / (34.1) Par.?
dṛṣṭaḥ śabdo yathā buddhirdṛṣṭā saṃyogajā tathā // (34.2) Par.?
puruṣa
buddhīndriyamano'rthānāṃ vidyādyogadharaṃ param / (35.1) Par.?
caturviṃśatiko hyeṣa rāśiḥ puruṣasaṃjñakaḥ // (35.2) Par.?
sattva => mokṣa
rajastamobhyāṃ yuktasya saṃyogo'yamanantavān / (36.1) Par.?
tābhyāṃ nirākṛtābhyāṃ tu sattvavṛddhyā nivartate // (36.2) Par.?
atra karma phalaṃ cātra jñānaṃ cātra pratiṣṭhitam / (37.1) Par.?
atra mohaḥ sukhaṃ duḥkhaṃ jīvitaṃ maraṇaṃ svatā // (37.2) Par.?
evaṃ yo veda tattvena sa veda pralayodayau / (38.1) Par.?
pāramparyaṃ cikitsāṃ ca jñātavyaṃ yacca kiṃcana // (38.2) Par.?
reasons for the existence of puruṣa
bhāstamaḥ satyamanṛtaṃ vedāḥ karma śubhāśubham / (39.1) Par.?
na syuḥ kartā ca boddhā ca puruṣo na bhavedyadi // (39.2) Par.?
nāśrayo na sukhaṃ nārtirna gatirnāgatirna vāk / (40.1) Par.?
na vijñānaṃ na śāstrāṇi na janma maraṇaṃ na ca // (40.2) Par.?
na bandho na ca mokṣaḥ syāt puruṣo na bhavedyadi / (41.1) Par.?
kāraṇaṃ puruṣastasmāt kāraṇajñairudāhṛtaḥ // (41.2) Par.?
na cetkāraṇamātmā syādbhādayaḥ syurahetukāḥ / (42.1) Par.?
na caiṣu sambhavejjñānaṃ na ca taiḥ syātprayojanam // (42.2) Par.?
kṛtaṃ mṛddaṇḍacakraiśca kumbhakārādṛte ghaṭam / (43.1) Par.?
kṛtaṃ mṛttṛṇakāṣṭhaiśca gṛhakārādvinā gṛham // (43.2) Par.?
yo vadet sa vadeddehaṃ sambhūya karaṇaiḥ kṛtam / (44.1) Par.?
vinā kartāramajñānādyuktyāgamabahiṣkṛtaḥ // (44.2) Par.?
kāraṇaṃ puruṣaḥ sarvaiḥ pramāṇairupalabhyate / (45.1) Par.?
yebhyaḥ prameyaṃ sarvebhya āgamebhyaḥ pramīyate // (45.2) Par.?
(Refutation of the) Buddhist theory of saṃtāna
na te tatsadṛśāstvanye pāraṃparyasamutthitāḥ / (46.1) Par.?
sārūpyādye ta eveti nirdiśyante navā navāḥ // (46.2) Par.?
bhāvāsteṣāṃ samudayo nirīśaḥ sattvasaṃjñakaḥ / (47.1) Par.?
kartā bhoktā na sa pumāniti kecidvyavasthitāḥ // (47.2) Par.?
teṣāmanyaiḥ kṛtasyānye bhāvā bhāvairnavāḥ phalam / (48.1) Par.?
bhuñjate sadṛśāḥ prāptaṃ yairātmā nopadiśyate // (48.2) Par.?
karaṇānyānyatā dṛṣṭā kartuḥ kartā sa eva tu / (49.1) Par.?
kartā hi karaṇairyuktaḥ kāraṇaṃ sarvakarmaṇām // (49.2) Par.?
nimeṣakālādbhāvānāṃ kālaḥ śīghrataro'tyaye / (50.1) Par.?
bhagnānāṃ na punarbhāvaḥ kṛtaṃ nānyamupaiti ca // (50.2) Par.?
mataṃ tattvavidāmetad yasmāt tasmāt sa kāraṇam / (51.1) Par.?
kriyopabhoge bhūtānāṃ nityaḥ puruṣasaṃjñakaḥ // (51.2) Par.?
ahaṅkāraḥ phalaṃ karma dehāntaragatiḥ smṛtiḥ / (52.1) Par.?
vidyate sati bhūtānāṃ kāraṇe dehamantarā // (52.2) Par.?
prabhavo na hyanāditvādvidyate paramātmanaḥ / (53.1) Par.?
puruṣo rāśisaṃjñastu mohecchādveṣakarmajaḥ // (53.2) Par.?
ātmā jñaḥ karaṇairyogājjñānaṃ tvasya pravartate / (54.1) Par.?
karaṇānām avaimalyād ayogādvā na vartate // (54.2) Par.?
paśyato'pi yathādarśe saṃkliṣṭe nāsti darśanam / (55.1) Par.?
tattvaṃ jale vā kaluṣe cetasyupahate tathā // (55.2) Par.?
karaṇāni mano buddhirbuddhikarmendriyāṇi ca / (56.1) Par.?
kartuḥ saṃyogajaṃ karma vedanā buddhireva ca // (56.2) Par.?
naikaḥ pravartate kartuṃ bhūtātmā nāśnute phalam / (57.1) Par.?
saṃyogādvartate sarvaṃ tamṛte nāsti kiṃcana // (57.2) Par.?
na hyeko vartate bhāvo vartate nāpyahetukaḥ / (58.1) Par.?
śīghragatvātsvabhāvāt tvabhāvo na vyativartate // (58.2) Par.?
anādiḥ puruṣo nityo viparītastu hetujaḥ / (59.1) Par.?
sad akāraṇavan nityaṃ dṛṣṭaṃ hetujamanyathā // (59.2) Par.?
kṣetrajña
tadeva bhāvādagrāhyaṃ nityatvaṃ na kutaścana / (60.1) Par.?
bhāvājjñeyaṃ tadavyaktam acintyaṃ vyaktamanyathā // (60.2) Par.?
avyaktamātmā kṣetrajñaḥ śāśvato vibhuravyayaḥ / (61.1) Par.?
tasmādyadanyattadvyaktaṃ vakṣyate cāparaṃ dvayam // (61.2) Par.?
vyaktamaindriyakaṃ caiva gṛhyate tadyadindriyaiḥ / (62.1) Par.?
ato'nyatpunaravyaktaṃ liṅgagrāhyamatīndriyam // (62.2) Par.?
bhūtaprakṛti (8 elements)
khādīni buddhir avyaktamahaṅkārastathāṣṭamaḥ / (63.1) Par.?
bhūtaprakṛtiruddiṣṭā vikārāścaiva ṣoḍaśa // (63.2) Par.?
16 vikāras
buddhīndriyāṇi pañcaiva pañca karmendriyāṇi ca / (64.1) Par.?
samanaskāśca pañcārthā vikārā iti saṃjñitāḥ // (64.2) Par.?
iti kṣetraṃ samuddiṣṭaṃ sarvam avyaktavarjitam / (65.1) Par.?
avyaktamasya kṣetrasya kṣetrajñamṛṣayo viduḥ // (65.2) Par.?
jāyate buddhir avyaktād buddhyāhamiti manyate / (66.1) Par.?
paraṃ khādīnyahaṅkārādutpadyante yathākramam // (66.2) Par.?
tataḥ sampūrṇasarvāṅgo jāto'bhyudita ucyate / (67.1) Par.?
puruṣaḥ pralaye ceṣṭaiḥ punarbhāvairviyujyate // (67.2) Par.?
avyaktād vyaktatāṃ yāti vyaktād avyaktatāṃ punaḥ / (68.1) Par.?
rajastamobhyām āviṣṭaścakravat parivartate // (68.2) Par.?
yeṣāṃ dvandve parā saktirahaṅkāraparāśca ye / (69.1) Par.?
udayapralayau teṣāṃ na teṣāṃ ye tvato'nyathā // (69.2) Par.?
ātmaliṅgas
prāṇāpānau nimeṣādyā jīvanaṃ manaso gatiḥ / (70.1) Par.?
indriyāntarasaṃcāraḥ preraṇaṃ dhāraṇaṃ ca yat // (70.2) Par.?
deśāntaragatiḥ svapne pañcatvagrahaṇaṃ tathā / (71.1) Par.?
dṛṣṭasya dakṣiṇenākṣṇā savyenāvagamastathā // (71.2) Par.?
icchā dveṣaḥ sukhaṃ duḥkhaṃ prayatnaścetanā dhṛtiḥ / (72.1) Par.?
buddhiḥ smṛtirahaṅkāro liṅgāni paramātmanaḥ // (72.2) Par.?
yasmāt samupalabhyante liṅgānyetāni jīvataḥ / (73.1) Par.?
na mṛtasyātmaliṅgāni tasmād āhur maharṣayaḥ // (73.2) Par.?
śarīraṃ hi gate tasmiñśūnyāgāramacetanam / (74.1) Par.?
pañcabhūtāvaśeṣatvāt pañcatvaṃ gatamucyate // (74.2) Par.?
manas and ātman
acetanaṃ kriyāvacca manaścetayitā paraḥ / (75.1) Par.?
yuktasya manasā tasya nirdiśyante vibhoḥ kriyāḥ // (75.2) Par.?
cetanāvān yataścātmā tataḥ kartā nirucyate / (76.1) Par.?
acetanatvācca manaḥ kriyāvadapi nocyate // (76.2) Par.?
yathāsvenātmanātmānaṃ sarvaḥ sarvāsu yoniṣu / (77.1) Par.?
prāṇais tantrayate prāṇī nahyanyo'styasya tantrakaḥ // (77.2) Par.?
vaśī tatkurute karma yatkṛtvā phalamaśnute / (78.1) Par.?
vaśī cetaḥ samādhatte vaśī sarvaṃ nirasyati // (78.2) Par.?
dehī sarvagato'pyātmā sve sve saṃsparśanendriye / (79.1) Par.?
sarvāḥ sarvāśrayasthāstu nātmāto vetti vedanāḥ // (79.2) Par.?
vibhutvamata evāsya yasmāt sarvagato mahān / (80.1) Par.?
manasaśca samādhānāt paśyatyātmā tiraskṛtam // (80.2) Par.?
nityānubandhaṃ manasā dehakarmānupātinā / (81.1) Par.?
sarvayonigataṃ vidyādekayonāvapi sthitam // (81.2) Par.?
ādirnāstyātmanaḥ kṣetrapāraṃparyamanādikam / (82.1) Par.?
atastayoranāditvāt kiṃ pūrvamiti nocyate // (82.2) Par.?
jñaḥ sākṣītyucyate nājñaḥ sākṣī tvātmā yataḥ smṛtaḥ / (83.1) Par.?
sarve bhāvā hi sarveṣāṃ bhūtānāmātmasākṣikāḥ // (83.2) Par.?
naikaḥ kadācidbhūtātmā lakṣaṇairupalakṣyate / (84.1) Par.?
viśeṣo'nupalabhyasya tasya naikasya vidyate // (84.2) Par.?
saṃyogapuruṣasyeṣṭo viśeṣo vedanākṛtaḥ / (85.1) Par.?
vedanā yatra niyatā viśeṣastatra tatkṛtaḥ // (85.2) Par.?
physician should care for future diseases
cikitsati bhiṣak sarvāstrikālā vedanā iti / (86.1) Par.?
yayā yuktyā vadantyeke sā yuktirupadhāryatām // (86.2) Par.?
punastacchirasaḥ śūlaṃ jvaraḥ sa punarāgataḥ / (87.1) Par.?
punaḥ sa kāso balavāṃśchardiḥ sā punarāgatā // (87.2) Par.?
ebhiḥ prasiddhavacanairatītāgamanaṃ matam / (88.1) Par.?
kālaścāyam atītānām artīnāṃ punarāgataḥ // (88.2) Par.?
tamartikālamuddiśya bheṣajaṃ yat prayujyate / (89.1) Par.?
atītānāṃ praśamanaṃ vedanānāṃ taducyate // (89.2) Par.?
āpastāḥ punarāgurmā yābhiḥ śasyaṃ purā hatam / (90.1) Par.?
yathā prakriyate setuḥ pratikarma tathāśraye // (90.2) Par.?
pūrvarūpaṃ vikārāṇāṃ dṛṣṭvā prādurbhaviṣyatām / (91.1) Par.?
yā kriyā kriyate sā ca vedanāṃ hantyanāgatām // (91.2) Par.?
pāramparyānubandhastu duḥkhānāṃ vinivartate / (92.1) Par.?
sukhahetūpacāreṇa sukhaṃ cāpi pravartate // (92.2) Par.?
na samā yānti vaiṣamyaṃ viṣamāḥ samatāṃ na ca / (93.1) Par.?
hetubhiḥ sadṛśā nityaṃ jāyante dehadhātavaḥ // (93.2) Par.?
yuktimetāṃ puraskṛtya trikālāṃ vedanāṃ bhiṣak / (94.1) Par.?
hantītyuktaṃ cikitsā tu naiṣṭhikī yā vinopadhām // (94.2) Par.?
upadhā = tṛṣṇā
upadhā hi paro heturduḥkhaduḥkhāśrayapradaḥ / (95.1) Par.?
tyāgaḥ sarvopadhānāṃ ca sarvaduḥkhavyapohakaḥ // (95.2) Par.?
kośakāro yathā hyaṃśūnupādatte vadhapradān / (96.1) Par.?
upādatte tathārthebhyas tṛṣṇāmajñaḥ sadāturaḥ // (96.2) Par.?
yastvagnikalpānarthāñ jño jñātvā tebhyo nivartate / (97.1) Par.?
anārambhādasaṃyogāttaṃ duḥkhaṃ nopatiṣṭhate // (97.2) Par.?
origins of diseases
dhīdhṛtismṛtivibhraṃśaḥ saṃprāptiḥ kālakarmaṇām / (98.1) Par.?
asātmyārthāgamaśceti jñātavyā duḥkhahetavaḥ // (98.2) Par.?
prajñāparādha
viṣamābhiniveśo yo nityānitye hitāhite / (99.1) Par.?
jñeyaḥ sa buddhivibhraṃśaḥ samaṃ buddhirhi paśyati // (99.2) Par.?
dhṛtibhraṃśa
viṣayapravaṇaṃ sattvaṃ dhṛtibhraṃśānna śakyate / (100.1) Par.?
niyantumahitādarthāddhṛtirhi niyamātmikā // (100.2) Par.?
smṛtibhraṃśa
tattvajñāne smṛtiryasya rajomohāvṛtātmanaḥ / (101.1) Par.?
bhraśyate sa smṛtibhraṃśaḥ smartavyaṃ hi smṛtau sthitam // (101.2) Par.?
prajñāparādha
dhīdhṛtismṛtivibhraṣṭaḥ karma yatkurute'śubham / (102.1) Par.?
prajñāparādhaṃ taṃ vidyātsarvadoṣaprakopaṇam // (102.2) Par.?
udīraṇaṃ gatimatāmudīrṇānāṃ ca nigrahaḥ / (103.1) Par.?
sevanaṃ sāhasānāṃ ca nārīṇāṃ cātisevanam // (103.2) Par.?
karmakālātipātaśca mithyārambhaśca karmaṇām / (104.1) Par.?
vinayācāralopaśca pūjyānāṃ cābhidharṣaṇam // (104.2) Par.?
jñātānāṃ svayamarthānāmahitānāṃ niṣevaṇam / (105.1) Par.?
paramaunmādikānāṃ ca pratyayānāṃ niṣevaṇam // (105.2) Par.?
akālādeśasaṃcārau maitrī saṃkliṣṭakarmabhiḥ / (106.1) Par.?
indriyopakramoktasya sadvṛttasya ca varjanam // (106.2) Par.?
īrṣyāmānabhayakrodhalobhamohamadabhramāḥ / (107.1) Par.?
tajjaṃ vā karma yatkliṣṭaṃ kliṣṭaṃ yaddehakarma ca // (107.2) Par.?
yaccānyadīdṛśaṃ karma rajomohasamutthitam / (108.1) Par.?
prajñāparādhaṃ taṃ śiṣṭā bruvate vyādhikāraṇam // (108.2) Par.?
causes for prajñāparādha
buddhyā viṣamavijñānaṃ viṣamaṃ ca pravartanam / (109.1) Par.?
prajñāparādhaṃ jānīyānmanaso gocaraṃ hi tat // (109.2) Par.?
time as cause for diseases
nirdiṣṭā kālasaṃprāptirvyādhīnāṃ vyādhisaṃgrahe / (110.1) Par.?
cayaprakopapraśamāḥ pittādīnāṃ yathā purā // (110.2) Par.?
mithyātihīnaliṅgāśca varṣāntā rogahetavaḥ / (111.1) Par.?
jīrṇabhuktaprajīrṇānnakālākālasthitiśca yā // (111.2) Par.?
pūrvamadhyāparāhṇāśca rātryā yāmāstrayaśca ye / (112.1) Par.?
eṣu kāleṣu niyatā ye rogāste ca kālajāḥ // (112.2) Par.?
example for kāla/disease
anyedyuṣko dvyagrāhī tṛtīyakacaturthakau / (113.1) Par.?
sve sve kāle pravartante kāle hyeṣāṃ balāgamaḥ // (113.2) Par.?
ete cānye ca ye kecit kālajā vividhā gadāḥ / (114.1) Par.?
anāgate cikitsyāste balakālau vijānatā // (114.2) Par.?
kālasya pariṇāmena jarāmṛtyunimittajāḥ / (115.1) Par.?
rogāḥ svābhāvikā dṛṣṭāḥ svabhāvo niṣpratikriyaḥ // (115.2) Par.?
karman
nirdiṣṭaṃ daivaśabdena karma yat paurvadehikam / (116.1) Par.?
hetustadapi kālena rogāṇāmupalabhyate // (116.2) Par.?
na hi karma mahatkiṃcit phalaṃ yasya na bhujyate / (117.1) Par.?
kriyāghnāḥ karmajā rogāḥ praśamaṃ yānti tatkṣayāt // (117.2) Par.?
asātmyārtha
atyugraśabdaśravaṇācchravaṇāt sarvaśo na ca / (118.1) Par.?
śabdānāṃ cātihīnānāṃ bhavanti śravaṇājjaḍāḥ // (118.2) Par.?
paruṣodbhīṣaṇāśastāpriyavyasanasūcakaiḥ / (119.1) Par.?
śabdaiḥ śravaṇasaṃyogo mithyāsaṃyoga ucyate // (119.2) Par.?
asaṃsparśo'tisaṃsparśo hīnasaṃsparśa eva ca / (120.1) Par.?
spṛśyānāṃ saṃgraheṇoktaḥ sparśanendriyabādhakaḥ // (120.2) Par.?
yo bhūtaviṣavātānām akālenāgataśca yaḥ / (121.1) Par.?
snehaśītoṣṇasaṃsparśo mithyāyogaḥ sa ucyate // (121.2) Par.?
rūpāṇāṃ bhāsvatāṃ dṛṣṭirvinaśyatyatidarśanāt / (122.1) Par.?
darśanāccātisūkṣmāṇāṃ sarvaśaścāpyadarśanāt // (122.2) Par.?
dviṣṭabhairavabībhatsadūrātiśliṣṭadarśanāt / (123.1) Par.?
tāmasānāṃ ca rūpāṇāṃ mithyāsaṃyoga ucyate // (123.2) Par.?
atyādānam anādānam okasātmyādibhiśca yat / (124.1) Par.?
rasānāṃ viṣamādānam alpādānaṃ ca dūṣaṇam // (124.2) Par.?
atimṛdvatitīkṣṇānāṃ gandhānām upasevanam / (125.1) Par.?
asevanaṃ sarvaśaśca ghrāṇendriyavināśanam // (125.2) Par.?
pūtibhūtaviṣadviṣṭā gandhā ye cāpyanārtavāḥ / (126.1) Par.?
tairgandhairghrāṇasaṃyogo mithyāyogaḥ sa ucyate // (126.2) Par.?
ityasātmyārthasaṃyogastrividho doṣakopanaḥ / (127.1) Par.?
asātmya
asātmyam iti tadvidyādyanna yāti sahātmatām // (127.2) Par.?
mithyātihīnayogebhyo yo vyādhirupajāyate / (128.1) Par.?
śabdādīnāṃ sa vijñeyo vyādhir aindriyako budhaiḥ // (128.2) Par.?
vedanānāmaśāntānāmityete hetavaḥ smṛtāḥ / (129.1) Par.?
sukha/duḥkha, caused by touch
sukhahetuḥ samastvekaḥ samayogaḥ sudurlabhaḥ // (129.2) Par.?
connection of senses and objects = suffering
nendriyāṇi na caivārthāḥ sukhaduḥkhasya hetavaḥ / (130.1) Par.?
hetustu sukhaduḥkhasya yogo dṛṣṭaścaturvidhaḥ // (130.2) Par.?
santīndriyāṇi santyarthā yogo na ca na cāsti ruk / (131.1) Par.?
na sukhaṃ kāraṇaṃ tasmād yoga eva caturvidhaḥ // (131.2) Par.?
nātmendriyaṃ mano buddhiṃ gocaraṃ karma vā vinā / (132.1) Par.?
sukhaduḥkhaṃ yathā yacca boddhavyaṃ tattathocyate // (132.2) Par.?
sparśanendriyasaṃsparśaḥ sparśo mānasa eva ca / (133.1) Par.?
dvividhaḥ sukhaduḥkhānāṃ vedanānāṃ pravartakaḥ // (133.2) Par.?
icchādveṣātmikā tṛṣṇā sukhaduḥkhātpravartate / (134.1) Par.?
tṛṣṇā ca sukhaduḥkhānāṃ kāraṇaṃ punarucyate // (134.2) Par.?
upādatte hi sā bhāvān vedanāśrayasaṃjñakān / (135.1) Par.?
spṛśyate nānupādāne nāspṛṣṭo vetti vedanāḥ // (135.2) Par.?
vedanānāmadhiṣṭhānaṃ mano dehaśca sendriyaḥ / (136.1) Par.?
keśalomanakhāgrānnamaladravaguṇair vinā // (136.2) Par.?
release caused by Yoga
yoge mokṣe ca sarvāsāṃ vedanānām avartanam / (137.1) Par.?
mokṣe nivṛttirniḥśeṣā yogo mokṣapravartakaḥ // (137.2) Par.?
ātmendriyamano'rthānāṃ sannikarṣātpravartate / (138.1) Par.?
sukhaduḥkham anārambhādātmasthe manasi sthire // (138.2) Par.?
nivartate tadubhayaṃ vaśitvaṃ copajāyate / (139.1) Par.?
saśarīrasya yogajñāstaṃ yogamṛṣayo viduḥ // (139.2) Par.?
aiśvarabala
āveśaścetaso jñānamarthānāṃ chandataḥ kriyā / (140.1) Par.?
dṛṣṭiḥ śrotraṃ smṛtiḥ kāntir iṣṭataścāpyadarśanam // (140.2) Par.?
ityaṣṭavidham ākhyātaṃ yogināṃ balamaiśvaram / (141.1) Par.?
śuddhasattvasamādhānāt tatsarvam upajāyate // (141.2) Par.?
way to deliverance
mokṣo rajastamo'bhāvāt balavatkarmasaṃkṣayāt / (142.1) Par.?
viyogaḥ sarvasaṃyogairapunarbhava ucyate // (142.2) Par.?
satām upāsanaṃ samyagasatāṃ parivarjanam / (143.1) Par.?
vratacaryopavāsau ca niyamāśca pṛthagvidhāḥ // (143.2) Par.?
dhāraṇaṃ dharmaśāstrāṇāṃ vijñānaṃ vijane ratiḥ / (144.1) Par.?
viṣayeṣvaratir mokṣe vyavasāyaḥ parā dhṛtiḥ // (144.2) Par.?
karmaṇām asamārambhaḥ kṛtānāṃ ca parikṣayaḥ / (145.1) Par.?
naiṣkramyam anahaṃkāraḥ saṃyoge bhayadarśanam // (145.2) Par.?
manobuddhisamādhānam arthatattvaparīkṣaṇam / (146.1) Par.?
tattvasmṛter upasthānāt sarvametat pravartate // (146.2) Par.?
smṛtiḥ satsevanādyaiśca dhṛtyantairupajāyate / (147.1) Par.?
smṛtvā svabhāvaṃ bhāvānāṃ smaranduḥkhātpramucyate // (147.2) Par.?
vakṣyante kāraṇānyaṣṭau smṛtiryairupajāyate / (148.1) Par.?
nimittarūpagrahaṇāt sādṛśyāt saviparyayāt // (148.2) Par.?
sattvānubandhād abhyāsājjñānayogāt punaḥ śrutāt / (149.1) Par.?
dṛṣṭaśrutānubhūtānāṃ smaraṇātsmṛtirucyate // (149.2) Par.?
etattadekamayanaṃ muktairmokṣasya darśitam / (150.1) Par.?
tattvasmṛtibalaṃ yena gatā na punarāgatāḥ // (150.2) Par.?
ayanaṃ punarākhyātametadyogasya yogibhiḥ / (151.1) Par.?
saṃkhyāsadharmaiḥ sāṃkhyaiśca muktair mokṣasya cāyanam // (151.2) Par.?
sarvaṃ kāraṇavadduḥkham asvaṃ cānityameva ca / (152.1) Par.?
na cātmakṛtakaṃ taddhi tatra cotpadyate svatā // (152.2) Par.?
yāvannotpadyate satyā buddhirnaitadahaṃ yayā / (153.1) Par.?
naitanmameti vijñāya jñaḥ sarvam ativartate // (153.2) Par.?
tasmiṃścaramasaṃnyāse samūlāḥ sarvavedanāḥ / (154.1) Par.?
sasaṃjñājñānavijñānā nivṛttiṃ yāntyaśeṣataḥ // (154.2) Par.?
ataḥ paraṃ brahmabhūto bhūtātmā nopalabhyate / (155.1) Par.?
niḥsṛtaḥ sarvabhāvebhyaścihnaṃ yasya na vidyate / (155.2) Par.?
jñānaṃ brahmavidāṃ cātra nājñastajjñātum arhati // (155.3) Par.?
praśnāḥ puruṣamāśritya trayoviṃśatiruttamāḥ / (156.1) Par.?
katidhāpuruṣīye'sminnirṇītāstattvadarśinā // (156.2) Par.?
Duration=0.74538207054138 secs.