Texts

athātaḥ sthāvaraviṣavijñānīyamadhyāyaṃ vyākhyāsyāmaḥ // (1) Par.?

yathovāca bhagavān dhanvantariḥ // (2) Par.?

sthāvaraṃ jaṅgamaṃ caiva dvividhaṃ viṣam ucyate / (3.1) Par.?

daśādhiṣṭhānamādyaṃ tu dvitīyaṃ ṣoḍaśāśrayam // (3.2) Par.?

mūlaṃ patraṃ phalaṃ puṣpaṃ tvak kṣīraṃ sāra eva ca / (4.1) Par.?

niryāso dhātavaścaiva kandaśca daśamaḥ smṛtaḥ // (4.2) Par.?

tatra klītakāśvamāraguñjāsugandhagargarakakaraghāṭavidyucchikhāvijayānītyaṣṭau mūlaviṣāṇi viṣapattrikālambāvaradārukarambhamahākarambhāṇi pañca patraviṣāṇi kumudvatīveṇukākarambhamahākarambhakarkoṭakareṇukakhadyotakacarmarībhagandhāsarpaghātinandanasārapākānīti dvādaśa phalaviṣāṇi vetrakādambavallījakarambhamahākarambhāṇi pañca puṣpaviṣāṇi antrapācakakartarīyasaurīyakakaraghāṭakarambhanandananārācakāni sapta tvaksāraniryāsaviṣāṇi kumudaghnīsnuhījālakṣīrīṇi trīṇi kṣīraviṣāṇi phenāśmaharitālaṃ ca dve dhātuviṣe kālakūṭavatsanābhasarṣapapālakakardamakavairāṭakamustakaśṛṅgīviṣaprapuṇḍarīkamūlakahālāhalamahāviṣakarkaṭakānīti trayodaśa kandaviṣāṇi ityevaṃ pañcapañcāśat sthāvaraviṣāṇi bhavanti // (5) Par.?

catvāri vatsanābhāni mustake dve prakīrtite / (6.1) Par.?

ṣaṭ caiva sarṣapāṇyāhuḥ śeṣāṇyekaikam eva tu // (6.2) Par.?

udveṣṭanaṃ mūlaviṣaiḥ pralāpo moha eva ca / (7.1) Par.?

jṛmbhāṅgodveṣṭanaśvāsā jñeyāḥ patraviṣeṇa tu // (7.2) Par.?

muṣkaśophaḥ phalaviṣair dāho 'nnadveṣa eva ca / (8.1) Par.?

bhavet puṣpaviṣaiśchardirādhmānaṃ moha eva ca // (8.2) Par.?

tvaksāraniryāsaviṣair upayuktair bhavanti hi / (9.1) Par.?

āsyadaurgandhyapāruṣyaśirorukkaphasaṃsravāḥ // (9.2) Par.?

phenāgamaḥ kṣīraviṣair viḍbhedo gurujihvatā / (10.1) Par.?

hṛtpīḍanaṃ dhātuviṣair mūrcchā dāhaśca tāluni // (10.2) Par.?

prāyeṇa kālaghātīni viṣāṇyetāni nirdiśet / (11.1) Par.?

kandajāni tu tīkṣṇāni teṣāṃ vakṣyāmi vistaram // (11.2) Par.?

sparśājñānaṃ kālakūṭe vepathuḥ stambha eva ca / (12.1) Par.?

grīvāstambho vatsanābhe pītaviṇmūtranetratā // (12.2) Par.?

sarṣape vātavaiguṇyamānāho granthijanma ca / (13.1) Par.?

grīvādaurbalyavāksaṅgau pālake 'numatāviha // (13.2) Par.?

prasekaḥ kardamākhyena viḍbhedo netrapītatā / (14.1) Par.?

vairāṭakenāṅgaduḥkhaṃ śirorogaśca jāyate // (14.2) Par.?

gātrastambho vepathuśca jāyate mustakena tu / (15.1) Par.?

śṛṅgīviṣeṇāṅgasādadāhodaravivṛddhayaḥ // (15.2) Par.?

puṇḍarīkeṇa raktatvam akṣṇor vṛddhistathodare / (16.1) Par.?

vaivarṇyaṃ mūlakaiś chardir hikkāśophapramūḍhatāḥ // (16.2) Par.?

cireṇocchvasiti śyāvo naro hālāhalena vai / (17.1) Par.?

mahāviṣeṇa hṛdaye granthiśūlodgamau bhṛśam // (17.2) Par.?

karkaṭenotpatatyūrdhvaṃ hasan dantān daśatyapi / (18.1) Par.?

kandajānyugravīryāṇi pratyuktāni trayodaśa // (18.2) Par.?

sarvāṇi kuśalairjñeyānyetāni daśabhir guṇaiḥ / (19.1) Par.?

rūkṣamuṣṇaṃ tathā tīkṣṇaṃ sūkṣmamāśuvyavāyi ca // (19.2) Par.?

vikāśi viśadaṃ caiva laghvapāki ca tat smṛtam / (20.1) Par.?

tadraukṣyāt kopayedvāyumauṣṇyāt pittaṃ saśoṇitam // (20.2) Par.?

matiṃ ca mohayettaikṣṇyānmarmabandhān chinatti ca / (21.1) Par.?

śarīrāvayavān saukṣmyāt praviśedvikaroti ca // (21.2) Par.?

āśutvādāśu taddhanti vyavāyāt prakṛtiṃ bhajet / (22.1) Par.?

kṣapayecca vikāśitvāddoṣāndhātūnmalān api // (22.2) Par.?

vaiśadyādatiricyeta duścikitsyaṃ ca lāghavāt / (23.1) Par.?

durharaṃ cāvipākitvāt tasmāt kleśayate ciram // (23.2) Par.?

sthāvaraṃ jaṅgamaṃ yacca kṛtrimaṃ cāpi yadviṣam // (24) Par.?

sadyo vyāpādayettattu jñeyaṃ daśaguṇānvitam / (25.1) Par.?

yat sthāvaraṃ jaṅgamakṛtrimaṃ vā dehādaśeṣaṃ yadanirgataṃ tat / (25.2) Par.?

jīrṇaṃ viṣaghnauṣadhibhir hataṃ vā dāvāgnivātātapaśoṣitaṃ vā // (25.3) Par.?

svabhāvato vā guṇaviprahīnaṃ viṣaṃ hi dūṣīviṣatām upaiti / (26.1) Par.?

vīryālpabhāvānna nipātayettat kaphāvṛtaṃ varṣagaṇānubandhi // (26.2) Par.?

tenārdito bhinnapurīṣavarṇo vigandhavairasyamukhaḥ pipāsī / (27.1) Par.?

mūrchan vaman gadgadavāgviṣaṇṇo bhavecca duṣyodaraliṅgajuṣṭaḥ // (27.2) Par.?

āmāśayasthe kaphavātarogī pakvāśayasthe 'nilapittarogī / (28.1) Par.?

bhavennaro dhvastaśiroruhāṅgo vilūnapakṣastu yathā vihaṅgaḥ // (28.2) Par.?

sthitaṃ rasādiṣvathavā yathoktān karoti dhātuprabhavān vikārān / (29.1) Par.?

kopaṃ ca śītāniladurdineṣu yātyāśu pūrvaṃ śṛṇu tatra rūpam // (29.2) Par.?

nidrā gurutvaṃ ca vijṛmbhaṇaṃ ca viśleṣaharṣāvathavāṅgamardaḥ / (30.1) Par.?

tataḥ karotyannamadāvipākāvarocakaṃ maṇḍalakoṭhamohān // (30.2) Par.?

dhātukṣayaṃ pādakarāsyaśophaṃ dakodaraṃ chardimathātisāram / (31.1) Par.?

vaivarṇyamūrcchāviṣamajvarān vā kuryāt pravṛddhāṃ prabalāṃ tṛṣāṃ vā // (31.2) Par.?

unmādam anyajjanayet tathānyadānāham anyat kṣapayecca śukram / (32.1) Par.?

gādgadyamanyajjanayecca kuṣṭhaṃ tāṃstān vikārāṃśca bahuprakārān // (32.2) Par.?

dūṣitaṃ deśakālānnadivāsvapnair abhīkṣṇaśaḥ / (33.1) Par.?

yasmāddūṣayate dhātūn tasmād dūṣīviṣaṃ smṛtam // (33.2) Par.?

sthāvarasyopayuktasya vege tu prathame nṛṇām / (34.1) Par.?

śyāvā jihvā bhavetstabdhā mūrcchā śvāsaśca jāyate // (34.2) Par.?

dvitīye vepathuḥ sādo dāhaḥ kaṇṭharujastathā / (35.1) Par.?

viṣamāmāśayaprāptaṃ kurute hṛdi vedanām // (35.2) Par.?

tāluśoṣaṃ tṛtīye tu śūlaṃ cāmāśaye bhṛśam / (36.1) Par.?

durvarṇe harite śūne jāyete cāsya locane // (36.2) Par.?

pakvāmāśayayostodo hikkā kāso 'ntrakūjanam / (37.1) Par.?

caturthe jāyate vege śirasaścātigauravam // (37.2) Par.?

kaphapraseko vaivarṇyaṃ parvabhedaśca pañcame / (38.1) Par.?

sarvadoṣaprakopaśca pakvādhāne ca vedanā // (38.2) Par.?

ṣaṣṭhe prajñāpraṇāśaśca bhṛśaṃ cāpyatisāryate / (39.1) Par.?

skandhapṛṣṭhakaṭībhaṅgaḥ saṃnirodhaśca saptame // (39.2) Par.?

prathame viṣavege tu vānte śītāmbusecitam / (40.1) Par.?

agadaṃ madhusarpirbhyāṃ pāyayeta samāyutam // (40.2) Par.?

dvitīye pūrvavadvāntaṃ pāyayettu virecanam / (41.1) Par.?

tṛtīye 'gadapānaṃ tu hitaṃ nasyaṃ tathāñjanam // (41.2) Par.?

caturthe snehasaṃmiśraṃ pāyayetāgadaṃ bhiṣak / (42.1) Par.?

pañcame kṣaudramadhukakvāthayuktaṃ pradāpayet // (42.2) Par.?

ṣaṣṭhe 'tīsāravat siddhiravapīḍaśca saptame / (43.1) Par.?

mūrdhni kākapadaṃ kṛtvā sāsṛgvā piśitaṃ kṣipet // (43.2) Par.?

vegāntare tvanyatame kṛte karmaṇi śītalām / (44.1) Par.?

yavāgūṃ saghṛtakṣaudrāmimāṃ dadyādviṣāpahām // (44.2) Par.?

koṣātakyo 'gnikaḥ pāṭhāsūryavallyamṛtābhayāḥ / (45.1) Par.?

śirīṣaḥ kiṇihī śelurgiryāhvā rajanīdvayam // (45.2) Par.?

punarnave hareṇuśca trikaṭuḥ sārive balā / (46.1) Par.?

eṣāṃ yavāgūrniṣkvāthe kṛtā hanti viṣadvayam // (46.2) Par.?

madhukaṃ tagaraṃ kuṣṭhaṃ bhadradāru hareṇavaḥ / (47.1) Par.?

puṃnāgailailavālūni nāgapuṣpotpalaṃ sitā // (47.2) Par.?

viḍaṅgaṃ candanaṃ patraṃ priyaṅgurdhyāmakaṃ tathā / (48.1) Par.?

haridre dve bṛhatyau ca sārive ca sthirā sahā // (48.2) Par.?

kalkair eṣāṃ ghṛtaṃ siddhamajeyamiti viśrutam / (49.1) Par.?

viṣāṇi hanti sarvāṇi śīghramevājitaṃ kvacit // (49.2) Par.?

dūṣīviṣārtaṃ susvinnamūrdhvaṃ cādhaśca śodhitam / (50.1) Par.?

pāyayetāgadaṃ nityamimaṃ dūṣīviṣāpaham // (50.2) Par.?

pippalyo dhyāmakaṃ māṃsī śāvaraḥ paripelavam / (51.1) Par.?

suvarcikā sasūkṣmailā toyaṃ kanakagairikam // (51.2) Par.?

kṣaudrayukto 'gado hyeṣa dūṣīviṣamapohati / (52.1) Par.?

nāmnā dūṣīviṣāristu na cānyatrāpi vāryate // (52.2) Par.?

jvare dāhe ca hikkāyāmānāhe śukrasaṃkṣaye / (53.1) Par.?

śophe 'tisāre mūrcchāyāṃ hṛdroge jaṭhare 'pi ca // (53.2) Par.?

unmāde vepathau caiva ye cānye syurupadravāḥ / (54.1) Par.?

yathāsvaṃ teṣu kurvīta viṣaghnair auṣadhaiḥ kriyām // (54.2) Par.?

sādhyamātmavataḥ sadyo yāpyaṃ saṃvatsarotthitam / (55.1) Par.?

dūṣīviṣamasādhyaṃ tu kṣīṇasyāhitasevinaḥ // (55.2) Par.?