Texts

athāto mukharogāṇāṃ nidānaṃ vyākhyāsyāmaḥ // (1.1) Par.?

yathovāca bhagavān dhanvantariḥ // (2.1) Par.?

mukharogāḥ pañcaṣaṣṭirbhavanti saptasvāyataneṣu / (3.1) Par.?

tatrāyatanāni oṣṭhau dantamūlāni dantā jihvā tālu kaṇṭhaḥ sarvāṇi ceti / (3.2) Par.?

tatrāṣṭāvoṣṭhayoḥ pañcadaśa dantamūleṣu aṣṭau danteṣu pañca jihvāyāṃ nava tāluni saptadaśa kaṇṭhe trayaḥ sarveṣvāyataneṣu // (3.3) Par.?

tatrauṣṭhaprakopā vātapittaśleṣmasannipātaraktamāṃsamedo'bhighātanimittāḥ // (4.1) Par.?

karkaśau paruṣau stabdhau kṛṣṇau tīvraruganvitau / (5.1) Par.?

dālyete paripāṭyete hyoṣṭhau mārutakopataḥ // (5.2) Par.?

ācitau piḍakābhistu sarṣapākṛtibhir bhṛśam / (6.1) Par.?

sadāhapākasaṃsrāvau nīlau pītau ca pittataḥ // (6.2) Par.?

savarṇābhistu cīyete piḍakābhir avedanau / (7.1) Par.?

kaṇḍūmantau kaphācchūnau picchilau śītalau gurū // (7.2) Par.?

sakṛt kṛṣṇau sakṛt pītau sakṛcchvetau tathaiva ca / (8.1) Par.?

sannipātena vijñeyāvanekapiḍikācitau // (8.2) Par.?

kharjūraphalavarṇābhiḥ piḍakābhiḥ samācitau / (9.1) Par.?

raktopasṛṣṭau rudhiraṃ sravataḥ śoṇitaprabhau // (9.2) Par.?

māṃsaduṣṭau gurū sthūlau māṃsapiṇḍavadudgatau / (10.1) Par.?

jantavaścātra mūrchanti sṛkkasyobhayato mukhāt // (10.2) Par.?

medasā ghṛtamaṇḍābhau kaṇḍūmantau sthirau mṛdū / (11.1) Par.?

acchaṃ sphaṭikasaṃkāśam āsrāvaṃ sravato gurū // (11.2) Par.?

kṣatajābhau vidīryete pāṭyete cābhighātataḥ / (12.1) Par.?

grathitau ca samākhyātāvoṣṭhau kaṇḍūsamanvitaḥ // (12.2) Par.?

dantamūlagatāstu śītādo dantapuppuṭako dantaveṣṭakaḥ śauṣiro mahāśauṣiraḥ paridara upakuśo dantavaidarbho vardhano 'dhimāṃso nāḍyaḥ pañceti // (13.1) Par.?

śoṇitaṃ dantaveṣṭebhyo yasyākasmāt pravartate / (14.1) Par.?

durgandhīni sakṛṣṇāni prakledīni mṛdūni ca // (14.2) Par.?

dantamāṃsāni śīryante pacanti ca parasparam / (15.1) Par.?

śītādo nāma sa vyādhiḥ kaphaśoṇitasaṃbhavaḥ // (15.2) Par.?

dantayostriṣu vā yasya śvayathuḥ sarujo mahān / (16.1) Par.?

dantapuppuṭako jñeyaḥ kapharaktanimittajaḥ // (16.2) Par.?

sravanti pūyarudhiraṃ calā dantā bhavanti ca / (17.1) Par.?

dantaveṣṭaḥ sa vijñeyo duṣṭaśoṇitasaṃbhavaḥ // (17.2) Par.?

śvayathurdantamūleṣu rujāvān kapharaktajaḥ / (18.1) Par.?

lālāsrāvī sa vijñeyaḥ kaṇḍūmāñ śauṣiro gadaḥ // (18.2) Par.?

dantāścalanti veṣṭebhyastālu cāpyavadīryate / (19.1) Par.?

dantamāṃsāni pacyante mukhaṃ ca paripīḍyate // (19.2) Par.?

yasmin sa sarvajo vyādhirmahāśauṣirasaṃjñakaḥ / (20.1) Par.?

dantamāṃsāni śīryante yasmin ṣṭhīvati cāpyasṛk // (20.2) Par.?

pittāsṛkkaphajo vyādhirjñeyaḥ paridaro hi saḥ / (21.1) Par.?

veṣṭeṣu dāhaḥ pākaśca tebhyo dantāścalanti ca // (21.2) Par.?

āghaṭṭitāḥ prasravanti śoṇitaṃ mandavedanāḥ / (22.1) Par.?

ādhmāyante srute rakte mukhaṃ pūti ca jāyate // (22.2) Par.?

yasminnupakuśaḥ sa syāt pittaraktakṛto gadaḥ / (23.1) Par.?

ghṛṣṭeṣu dantamūleṣu saṃrambho jāyate mahān // (23.2) Par.?

bhavanti ca calā dantāḥ sa vaidarbho 'bhighātajaḥ / (24.1) Par.?

mārutenādhiko danto jāyate tīvravedanaḥ // (24.2) Par.?

vardhanaḥ sa mato vyādhirjāte ruk ca praśāmyati / (25.1) Par.?

hānavye paścime dante mahāñchotho mahārujaḥ // (25.2) Par.?

lālāsrāvī kaphakṛto vijñeyaḥ so 'dhimāṃsakaḥ / (26.1) Par.?

dantamūlagatā nāḍyaḥ pañca jñeyā yatheritāḥ // (26.2) Par.?

dantagatāstu dālanaḥ krimidantako dantaharṣo bhañjanako dantaśarkarā kapālikā śyāvadantako hanumokṣaśceti // (27.1) Par.?

dālyante bahudhā dantā yasmiṃstīvraruganvitāḥ / (28.1) Par.?

dālanaḥ sa iti jñeyaḥ sadāgatinimittajaḥ // (28.2) Par.?

kṛṣṇaśchidrī calaḥ srāvī sasaṃrambho mahārujaḥ / (29.1) Par.?

animittarujo vātādvijñeyaḥ kṛmidantakaḥ // (29.2) Par.?

śītamuṣṇaṃ ca daśanāḥ sahante sparśanaṃ na ca / (30.1) Par.?

yasya taṃ dantaharṣaṃ tu vyādhiṃ vidyāt samīraṇāt // (30.2) Par.?

vaktraṃ vakraṃ bhavedyasmin dantabhaṅgaśca tīvraruk / (31.1) Par.?

kaphavātakṛto vyādhiḥ sa bhañjanakasaṃjñitaḥ // (31.2) Par.?

śarkareva sthirībhūto malo danteṣu yasya vai / (32.1) Par.?

sā dantānāṃ guṇaharī vijñeyā dantaśarkarā // (32.2) Par.?

dalanti dantavalkāni yadā śarkarayā saha / (33.1) Par.?

jñeyā kapālikā saiva daśanānāṃ vināśinī // (33.2) Par.?

yo 'sṛṅmiśreṇa pittena dagdho dantas tvaśeṣataḥ / (34.1) Par.?

śyāvatāṃ nīlatāṃ vāpi gataḥ sa śyāvadantakaḥ // (34.2) Par.?

vātena tais tair bhāvais tu hanusandhirvisaṃhataḥ / (35.1) Par.?

hanumokṣa iti jñeyo vyādhirarditalakṣaṇaḥ // (35.2) Par.?

jihvāgatāstu kaṇṭakāstrividhāstribhir doṣaiḥ alāsa upajihvikā ceti // (36.1) Par.?

jihvānilena sphuṭitā prasuptā bhavecca śākacchadanaprakāśā / (37.1) Par.?

pittena pītā paridahyate ca citā saraktair api kaṇṭakaiśca / (37.2) Par.?

kaphena gurvī bahalā citā ca māṃsodgamaiḥ śālmalikaṇṭakābhaiḥ // (37.3) Par.?

jihvātale yaḥ śvayathuḥ pragāḍhaḥ so 'lāsasaṃjñaḥ kapharaktamūrtiḥ / (38.1) Par.?

jihvāṃ sa tu stambhayati pravṛddho mūle tu jihvā bhṛśameti pākam // (38.2) Par.?

jihvāgrarūpaḥ śvayathurhi jihvāmunnamya jātaḥ kapharaktayoniḥ / (39.1) Par.?

prasekakaṇḍūparidāhayuktā prakathyate 'sāvupajihviketi // (39.2) Par.?

tālugatāstu galaśuṇḍikā tuṇḍikerī adhruṣaḥ kacchapo 'rbudaṃ māṃsasaṃghātas tālupuppuṭas tāluśoṣas tālupāka iti // (40.1) Par.?

śleṣmāsṛgbhyāṃ tālumūlāt pravṛddho dīrghaḥ śopho dhmātabastiprakāśaḥ / (41.1) Par.?

tṛṣṇākāsaśvāsakṛt sampradiṣṭo vyādhirvaidyaiḥ kaṇṭhaśuṇḍīti nāmnā // (41.2) Par.?

śophaḥ sthūlastodadāhaprapākī prāguktābhyāṃ tuṇḍikerī matā tu / (42.1) Par.?

śophaḥ stabdho lohitastāludeśe raktājjñeyaḥ so 'dhruṣo rugjvarāḍhyaḥ // (42.2) Par.?

kūrmotsanno 'vedano 'śīghrajanmārakto jñeyaḥ kacchapaḥ śleṣmaṇā syāt / (43.1) Par.?

padmākāraṃ tālumadhye tu śophaṃ vidyādraktādarbudaṃ proktaliṅgam // (43.2) Par.?

duṣṭaṃ māṃsaṃ śleṣmaṇā nīrujaṃ ca tālvantaḥsthaṃ māṃsasaṃghātam āhuḥ / (44.1) Par.?

nīruk sthāyī kolamātraḥ kaphāt syānmedoyuktāt puppuṭastāludeśe // (44.2) Par.?

śoṣo 'tyarthaṃ dīryate cāpi tāluḥ śvāso vātāttāluśoṣaḥ sapittāt / (45.1) Par.?

pittaṃ kuryāt pākamatyarthaghoraṃ tālunyenaṃ tālupākaṃ vadanti // (45.2) Par.?

kaṇṭhagatāstu rohiṇyaḥ pañca kaṇṭhaśālūkam adhijihvo valayo balāsa ekavṛndo vṛndaḥ śataghnī gilāyuḥ galavidradhiḥ galaughaḥ svaraghno māṃsatāno vidārī ceti // (46.1) Par.?

gale 'nilaḥ pittakaphau ca mūrchitau pṛthak samastāśca tathaiva śoṇitam / (47.1) Par.?

pradūṣya māṃsaṃ galarodhino 'ṅkurān sṛjanti yān sāsuharā hi rohiṇī // (47.2) Par.?

jihvāṃ samantādbhṛśavedanā ye māṃsāṅkurāḥ kaṇṭhanirodhinaḥ syuḥ / (48.1) Par.?

tāṃ rohiṇīṃ vātakṛtāṃ vadanti vātātmakopadravagāḍhayuktām // (48.2) Par.?

kṣiprodgamā kṣipravidāhapākā tīvrajvarā pittanimittajā syāt / (49.1) Par.?

srotonirodhinyapi mandapākā gurvī sthirā sā kaphasaṃbhavā vai // (49.2) Par.?

gambhīrapākāprativāravīryā tridoṣaliṅgā trayasaṃbhavā syāt / (50.1) Par.?

sphoṭācitā pittasamānaliṅgāsādhyā pradiṣṭā rudhirātmikeyam // (50.2) Par.?

kolāsthimātraḥ kaphasaṃbhavo yo granthirgale kaṇṭakaśūkabhūtaḥ / (51.1) Par.?

kharaḥ sthiraḥ śastranipātasādhyastaṃ kaṇṭhaśālūkamiti bruvanti // (51.2) Par.?

jihvāgrarūpaḥ śvayathuḥ kaphāttu jihvāprabandhopari raktamiśrāt / (52.1) Par.?

jñeyo 'dhijihvaḥ khalu roga eṣa vivarjayedāgatapākamenam // (52.2) Par.?

balāsa evāyatamunnataṃ ca śophaṃ karotyannagatiṃ nivārya / (53.1) Par.?

taṃ sarvathaivāprativāravīryaṃ vivarjanīyaṃ valayaṃ vadanti // (53.2) Par.?

gale tu śophaṃ kurutaḥ pravṛddhau śleṣmānilau śvāsarujopapannam / (54.1) Par.?

marmacchidaṃ dustaram etadāhurbalāsasaṃjñaṃ nipuṇā vikāram // (54.2) Par.?

vṛttonnato yaḥ śvayathuḥ sadāhaḥ kaṇḍvanvito 'pākyamṛdurguruśca / (55.1) Par.?

nāmnaikavṛndaḥ parikīrtito 'sau vyādhirbalāsakṣatajaprasūtaḥ // (55.2) Par.?

samunnataṃ vṛttamamandadāhaṃ tīvrajvaraṃ vṛndamudāharanti / (56.1) Par.?

taṃ cāpi pittakṣatajaprakopādvidyāt satodaṃ pavanāsrajaṃ tu // (56.2) Par.?

vartirghanā kaṇṭhanirodhinī yā citātimātraṃ piśitaprarohaiḥ / (57.1) Par.?

nānārujocchrāyakarī tridoṣājjñeyā śataghnīva śataghnyasādhyā // (57.2) Par.?

granthirgale tvāmalakāsthimātraḥ sthiro 'lparuk syāt kapharaktamūrtiḥ / (58.1) Par.?

saṃlakṣyate saktamivāśanaṃ ca sa śastrasādhyastu gilāyusaṃjñaḥ // (58.2) Par.?

sarvaṃ galaṃ vyāpya samutthito yaḥ śopho rujo yatra ca santi sarvāḥ / (59.1) Par.?

sa sarvadoṣo galavidradhistu tasyaiva tulyaḥ khalu sarvajasya // (59.2) Par.?

śopho mahānannajalāvarodhī tīvrajvaro vātagater nihantā / (60.1) Par.?

kaphena jāto rudhirānvitena gale galaughaḥ parikīrtyate 'sau // (60.2) Par.?

yo 'tipratāmyan śvasiti prasaktaṃ bhinnasvaraḥ śuṣkavimuktakaṇṭhaḥ / (61.1) Par.?

kaphopadigdheṣvanilāyaneṣu jñeyaḥ sa rogaḥ śvasanāt svaraghnaḥ // (61.2) Par.?

pratānavān yaḥ śvayathuḥ sukaṣṭo galoparodhaṃ kurute krameṇa / (62.1) Par.?

sa māṃsatānaḥ kathito 'valambī prāṇapraṇut sarvakṛto vikāraḥ // (62.2) Par.?

sadāhatodaṃ śvayathuṃ saraktamantargale pūtiviśīrṇamāṃsam / (63.1) Par.?

pittena vidyādvadane vidārīṃ pārśve viśeṣāt sa tu yena śete // (63.2) Par.?

sarvasarāstu vātapittakaphaśoṇitanimittāḥ // (64.1) Par.?

sphoṭaiḥ satodair vadanaṃ samantādyasyācitaṃ sarvasaraḥ sa vātāt / (65.1) Par.?

raktaiḥ sadāhaistanubhiḥ sapītair yasyācitaṃ cāpi sa pittakopāt // (65.2) Par.?

kaṇḍūyutair alparujaiḥ savarṇair yasyācitaṃ cāpi sa vai kaphena / (66.1) Par.?

raktena pittodita eka eva kaiścit pradiṣṭo mukhapākasaṃjñaḥ // (66.2) Par.?