Texts

athātaḥ kiyantaḥśirasīyam adhyāyaṃ vyākhyāsyāmaḥ // (1.1) Par.?

iti ha smāha bhagavānātreyaḥ // (2.1) Par.?

kiyantaḥ śirasi proktā rogā hṛdi ca dehinām / (3.1) Par.?

kati cāpyanilādīnāṃ rogā mānavikalpajāḥ // (3.2) Par.?

kṣayāḥ kati samākhyātāḥ piḍakāḥ kati cānagha / (4.1) Par.?

gatiḥ katividhā coktā doṣāṇāṃ doṣasūdana // (4.2) Par.?

hutāśaveśasya vacastacchrutvā gururabravīt / (5.1) Par.?

pṛṣṭavānasi yat saumya tanme śṛṇu savistaram // (5.2) Par.?

dṛṣṭāḥ pañca śirorogāḥ pañcaiva hṛdayāmayāḥ / (6.1) Par.?

vyādhīnāṃ dvyadhikā ṣaṣṭirdoṣamānavikalpajā // (6.2) Par.?

daśāṣṭau ca kṣayāḥ sapta piḍakā mādhumehikāḥ / (7.1) Par.?

doṣāṇāṃ trividhā coktā gatirvistarataḥ śṛṇu // (7.2) Par.?

saṃdhāraṇāddivāsvapnādrātrau jāgaraṇānmadāt / (8.1) Par.?

uccairbhāṣyādavaśyāyāt prāgvātād atimaithunāt // (8.2) Par.?

gandhād asātmyād āghrātād rajodhūmahimātapāt / (9.1) Par.?

gurvamlaharitādānād ati śītāmbusevanāt // (9.2) Par.?

śiro'bhighātād duṣṭāmād rodanād bāṣpanigrahāt / (10.1) Par.?

meghāgamānmanastāpāddeśakālaviparyayāt // (10.2) Par.?

vātādayaḥ prakupyanti śirasyasraṃ ca duṣyati / (11.1) Par.?

tataḥ śirasi jāyante rogā vividhalakṣaṇāḥ // (11.2) Par.?

prāṇāḥ prāṇabhṛtāṃ yatra śritāḥ sarvendriyāṇi ca / (12.1) Par.?

yaduttamāṅgamaṅgānāṃ śirastadabhidhīyate // (12.2) Par.?

ardhāvabhedako vā syāt sarvaṃ vā rujyate śiraḥ / (13.1) Par.?

pratiśyāmukhanāsākṣikarṇarogaśirobhramāḥ // (13.2) Par.?

arditaṃ śirasaḥ kampo galamanyāhanugrahaḥ / (14.1) Par.?

vividhāścāpare rogā vātādikrimisaṃbhavāḥ // (14.2) Par.?

pṛthagdiṣṭāstu ye pañca saṃgrahe paramarṣibhiḥ / (15.1) Par.?

śirogadāṃstāñchṛṇu me yathāsvairhetulakṣaṇaiḥ // (15.2) Par.?

uccairbhāṣyātibhāṣyābhyāṃ tīkṣṇapānāt prajāgarāt / (16.1) Par.?

śītamārutasaṃsparśādvyavāyādveganigrahāt // (16.2) Par.?

upavāsādabhīghātādvirekādvamanādati / (17.1) Par.?

bāṣpaśokabhayatrāsād bhāramārgātikarśanāt // (17.2) Par.?

śirogatāḥ sirā vṛddho vāyurāviśya kupyati / (18.1) Par.?

tataḥ śūlaṃ mahattasya vātāt samupajāyate // (18.2) Par.?

nistudyete bhṛśaṃ śaṅkhau ghāṭā saṃbhidyate tathā / (19.1) Par.?

sabhrūmadhyaṃ lalāṭaṃ ca tapatīvātivedanam // (19.2) Par.?

vadhyete svanataḥ śrotre niṣkṛṣyete ivākṣiṇī / (20.1) Par.?

ghūrṇatīva śiraḥ sarvaṃ saṃdhibhya iva mucyate // (20.2) Par.?

sphuratyati sirājālaṃ stabhyate ca śirodharā / (21.1) Par.?

snigdhoṣṇamupaśete ca śiroroge 'nilātmake // (21.2) Par.?

kaṭvamlalavaṇakṣāramadyakrodhātapānalaiḥ / (22.1) Par.?

pittaṃ śirasi saṃduṣṭaṃ śirorogāya kalpate // (22.2) Par.?

dahyate rujyate tena śiraḥ śītaṃ suṣūyate / (23.1) Par.?

dahyete cakṣuṣī tṛṣṇā bhramaḥ svedaśca jāyate // (23.2) Par.?

āsyāsukhaiḥ svapnasukhairgurusnigdhātibhojanaiḥ / (24.1) Par.?

śleṣmā śirasi saṃduṣṭaḥ śirorogāya kalpate // (24.2) Par.?

śiro mandarujaṃ tena suptaṃ stimitabhārikam / (25.1) Par.?

bhavatyutpadyate tandrā tathālasyam arocakaḥ // (25.2) Par.?

vātācchūlaṃ bhramaḥ kampaḥ pittāddāho madastṛṣā / (26.1) Par.?

kaphādgurutvaṃ tandrā ca śiroroge tridoṣaje // (26.2) Par.?

tilakṣīraguḍājīrṇapūtisaṃkīrṇabhojanāt / (27.1) Par.?

kledo 'sṛkkaphamāṃsānāṃ doṣalasyopajāyate // (27.2) Par.?

tataḥ śirasi saṃkledāt krimayaḥ pāpakarmaṇaḥ / (28.1) Par.?

janayanti śirorogaṃ jātā bībhatsalakṣaṇam // (28.2) Par.?

vyadhacchedarujākaṇḍūśophadaurgatyaduḥkhitam / (29.1) Par.?

krimirogāturaṃ vidyāt krimīṇāṃ darśanena ca // (29.2) Par.?

śokopavāsavyāyāmarūkṣaśuṣkālpabhojanaiḥ / (30.1) Par.?

vāyurāviśya hṛdayaṃ janayatyuttamāṃ rujam // (30.2) Par.?

vepathurveṣṭanaṃ stambhaḥ pramohaḥ śūnyatā daraḥ / (31.1) Par.?

hṛdi vātāture rūpaṃ jīrṇe cātyarthavedanā // (31.2) Par.?

uṣṇāmlalavaṇakṣārakaṭukājīrṇabhojanaiḥ / (32.1) Par.?

madyakrodhātapaiścāśu hṛdi pittaṃ prakupyati // (32.2) Par.?

hṛddāhastiktatā vaktre tiktāmlodgiraṇaṃ klamaḥ / (33.1) Par.?

tṛṣṇā mūrcchā bhramaḥ svedaḥ pittahṛdrogakāraṇam // (33.2) Par.?

atyādānaṃ gurusnigdham acintanam aceṣṭanam / (34.1) Par.?

nidrāsukhaṃ cābhyadhikaṃ kaphahṛdrogakāraṇam // (34.2) Par.?

hṛdayaṃ kaphahṛdroge suptaṃ stimitabhārikam / (35.1) Par.?

tandrāruciparītasya bhavatyaśmāvṛtaṃ yathā // (35.2) Par.?

hetulakṣaṇasaṃsargāducyate sānnipātikaḥ / (36.1) Par.?

tridoṣaje tu hṛdroge yo durātmā niṣevate // (36.2) Par.?

tilakṣīraguḍādīni granthistasyopajāyate / (37.1) Par.?

marmaikadeśe saṃkledaṃ rasaścāsyopagacchati // (37.2) Par.?

saṃkledāt krimayaścāsya bhavantyupahatātmanaḥ / (38.1) Par.?

marmaikadeśe te jātāḥ sarpanto bhakṣayanti ca // (38.2) Par.?

tudyamānaṃ sa hṛdayaṃ sūcībhiriva manyate / (39.1) Par.?

chidyamānaṃ yathā śastrairjātakaṇḍūṃ mahārujam // (39.2) Par.?

hṛdrogaṃ krimijaṃ tvetairliṅgairbuddhvā sudāruṇam / (40.1) Par.?

tvareta jetuṃ taṃ vidvān vikāraṃ śīghrakāriṇam // (40.2) Par.?

dvyulbaṇaikolbaṇaiḥ ṣaṭ syurhīnamadhyādhikaiśca ṣaṭ / (41.1) Par.?

samaiścaiko vikārāste sannipātāstrayodaśa // (41.2) Par.?

saṃsarge nava ṣaṭ tebhya ekavṛddhyā samaistrayaḥ / (42.1) Par.?

pṛthak trayaśca tairvṛddhairvyādhayaḥ pañcaviṃśatiḥ // (42.2) Par.?

yathā vṛddhaistathā kṣīṇairdoṣaiḥ syuḥ pañcaviṃśatiḥ / (43.1) Par.?

vṛddhikṣayakṛtaścānyo vikalpa upadekṣyate // (43.2) Par.?

vṛddhirekasya samatā caikasyaikasya saṃkṣayaḥ / (44.1) Par.?

dvandvavṛddhiḥ kṣayaścaikasyaikavṛddhirdvayoḥ kṣayaḥ // (44.2) Par.?

prakṛtisthaṃ yadā pittaṃ mārutaḥ śleṣmaṇaḥ kṣaye / (45.1) Par.?

sthānādādāya gātreṣu yatra yatra visarpati // (45.2) Par.?

tadā bhedaśca dāhaśca tatra tatrānavasthitaḥ / (46.1) Par.?

gātradeśe bhavatyasya śramo daurbalyameva ca // (46.2) Par.?

prakṛtisthaṃ kaphaṃ vāyuḥ kṣīṇe pitte yadā balī / (47.1) Par.?

karṣet kuryāttadā śūlaṃ saśaityastambhagauravam // (47.2) Par.?

yadānilaṃ prakṛtigaṃ pittaṃ kaphaparikṣaye / (48.1) Par.?

saṃruṇaddhi tadā dāhaḥ śūlaṃ cāsyopajāyate // (48.2) Par.?

śleṣmāṇaṃ hi samaṃ pittaṃ yadā vātaparikṣaye / (49.1) Par.?

sannirundhyāttadā kuryāt satandrāgauravaṃ jvaram // (49.2) Par.?

pravṛddho hi yadā śleṣmā pitte kṣīṇe samīraṇam / (50.1) Par.?

rundhyāttadā prakurvīta śītakaṃ gauravaṃ rujam // (50.2) Par.?

samīraṇe parikṣīṇe kaphaḥ pittaṃ samatvagam / (51.1) Par.?

kurvīta saṃnirundhāno mṛdvagnitvaṃ śirograham // (51.2) Par.?

nidrāṃ tandrām pralāpaṃ ca hṛdrogaṃ gātragauravam / (52.1) Par.?

nakhādīnāṃ ca pītatvaṃ ṣṭhīvanaṃ kaphapittayoḥ // (52.2) Par.?

hīnavātasya tu śleṣmā pittena sahitaścaran / (53.1) Par.?

karotyarocakāpākau sadanaṃ gauravaṃ tathā // (53.2) Par.?

hṛllāsamāsyasravaṇaṃ pāṇḍutāṃ dūyanaṃ madam / (54.1) Par.?

virekasya ca vaiṣamyaṃ vaiṣamyamanalasya ca // (54.2) Par.?

hīnapittasya tu śleṣmā mārutenopasaṃhitaḥ / (55.1) Par.?

stambhaṃ śaityaṃ ca todaṃ ca janayatyanavasthitam // (55.2) Par.?

gauravaṃ mṛdutāmagnerbhaktāśraddhāṃ pravepanam / (56.1) Par.?

nakhādīnāṃ ca śuklatvaṃ gātrapāruṣyameva ca // (56.2) Par.?

mārutastu kaphe hīne pittaṃ ca kupitaṃ dvayam / (57.1) Par.?

karoti yāni liṅgāni śṛṇu tāni samāsataḥ // (57.2) Par.?

bhramamudveṣṭanaṃ todaṃ dāhaṃ sphuṭanavepane / (58.1) Par.?

aṅgamardaṃ parīśoṣaṃ dūyanaṃ dhūpanaṃ tathā // (58.2) Par.?

vātapittakṣaye śleṣmā srotāṃsyapidadhadbhṛśam / (59.1) Par.?

ceṣṭāpraṇāśaṃ mūrcchāṃ ca vāksaṅgaṃ ca karoti hi // (59.2) Par.?

vātaśleṣmakṣaye pittaṃ dehaujaḥ sraṃsayaccaret / (60.1) Par.?

glānimindriyadaurbalyaṃ tṛṣṇāṃ mūrcchāṃ kriyākṣayam // (60.2) Par.?

pittaśleṣmakṣaye vāyurmarmāṇyatinipīḍayan / (61.1) Par.?

praṇāśayati saṃjñāṃ ca vepayatyathavā naram // (61.2) Par.?

doṣāḥ pravṛddhāḥ svaṃ liṅgaṃ darśayanti yathābalam / (62.1) Par.?

kṣīṇā jahati liṅgaṃ svaṃ samāḥ svaṃ karma kurvate // (62.2) Par.?

vātādīnāṃ rasādīnāṃ malānāmojasastathā / (63.1) Par.?

kṣayāstatrānilādīnāmuktaṃ saṃkṣīṇalakṣaṇam // (63.2) Par.?

ghaṭṭate sahate śabdaṃ noccairdravati śūlyate / (64.1) Par.?

hṛdayaṃ tāmyati svalpaceṣṭasyāpi rasakṣaye // (64.2) Par.?

paruṣā sphuṭitā mlānā tvagrūkṣā raktasaṃkṣaye / (65.1) Par.?

māṃsakṣaye viśeṣeṇa sphiggrīvodaraśuṣkatā // (65.2) Par.?

sandhīnāṃ sphuṭanaṃ glānir akṣṇor āyāsa eva ca / (66.1) Par.?

lakṣaṇaṃ medasi kṣīṇe tanutvaṃ codarasya ca // (66.2) Par.?

keśalomanakhaśmaśrudvijaprapatanaṃ śramaḥ / (67.1) Par.?

jñeyamasthikṣaye liṅgaṃ sandhiśaithilyameva ca // (67.2) Par.?

śīryanta iva cāsthīni durbalāni laghūni ca / (68.1) Par.?

pratataṃ vātarogīṇi kṣīṇe majjani dehinām // (68.2) Par.?

daurbalyaṃ mukhaśoṣaśca pāṇḍutvaṃ sadanaṃ śramaḥ / (69.1) Par.?

klaibyaṃ śukrāvisargaśca kṣīṇaśukrasya lakṣaṇam // (69.2) Par.?

kṣīṇe śakṛti cāntrāṇi pīḍayanniva mārutaḥ / (70.1) Par.?

rūkṣasyonnamayan kukṣīṃ tiryagūrdhvaṃ ca gacchati // (70.2) Par.?

mūtrakṣaye mūtrakṛcchraṃ mūtravaivarṇyameva ca / (71.1) Par.?

pipāsā bādhate cāsya mukhaṃ ca pariśuṣyati // (71.2) Par.?

malāyanāni cānyāni śūnyāni ca laghūni ca / (72.1) Par.?

viśuṣkāṇi ca lakṣyante yathāsvaṃ malasaṃkṣaye // (72.2) Par.?

bibheti durbalo 'bhīkṣṇaṃ dhyāyati vyathitendriyaḥ / (73.1) Par.?

duśchāyo durmanā rūkṣaḥ kṣāmaścaivaujasaḥ kṣaye // (73.2) Par.?

hṛdi tiṣṭhati yacchuddhaṃ raktamīṣatsapītakam / (74.1) Par.?

ojaḥ śarīre saṃkhyātaṃ tannāśānnā vinaśyati // (74.2) Par.?

prathamaṃ jāyate hyojaḥ śarīre 'smiñcharīriṇām / (75.1) Par.?

sarpirvarṇaṃ madhurasaṃ lājagandhi prajāyate // (75.2) Par.?

vyāyāmo 'naśanaṃ cintā rūkṣālpapramitāśanam / (76.1) Par.?

vātātapau bhayaṃ śoko rūkṣapānaṃ prajāgaraḥ // (76.2) Par.?

kaphaśoṇitaśukrāṇāṃ malānāṃ cātivartanam / (77.1) Par.?

kālo bhūtopaghātaśca jñātavyāḥ kṣayahetavaḥ // (77.2) Par.?

gurusnigdhāmlalavaṇānyatimātraṃ samaśnatām / (78.1) Par.?

navamannaṃ ca pānaṃ ca nidrām āsyāsukhāni ca // (78.2) Par.?

tyaktavyāyāmacintānāṃ saṃśodhanamakurvatām / (79.1) Par.?

śleṣmā pittaṃ ca medaśca māṃsaṃ cātipravardhate // (79.2) Par.?

tairāvṛtagatirvāyuroja ādāya gacchati / (80.1) Par.?

yadā bastiṃ tadā kṛcchro madhumehaḥ pravartate // (80.2) Par.?

sa mārutasya pittasya kaphasya ca muhurmuhuḥ / (81.1) Par.?

darśayatyākṛtiṃ gatvā kṣayamāpyāyate punaḥ // (81.2) Par.?

upekṣayāsya jāyante piḍakāḥ sapta dāruṇāḥ / (82.1) Par.?

māṃsaleṣvavakāśeṣu marmasvapi ca saṃdhiṣu // (82.2) Par.?

śarāvikā kacchapikā jālinī sarṣapī tathā / (83.1) Par.?

alajī vinatākhyā ca vidradhī ceti saptamī // (83.2) Par.?

antonnatā madhyanimnā śyāvā kledaruganvitā / (84.1) Par.?

śarāvikā syāt piḍakā śarāvākṛtisaṃsthitā // (84.2) Par.?

avagāḍhārtinistodā mahāvāstuparigrahā / (85.1) Par.?

ślakṣṇā kacchapapṛṣṭhābhā piḍakā kacchapī matā // (85.2) Par.?

stabdhā sirājālavatī snigdhāsrāvā mahāśayā / (86.1) Par.?

rujānistodabahulā sūkṣmacchidrā ca jālinī // (86.2) Par.?

piḍakā nātimahatīkṣiprapākā mahārujā / (87.1) Par.?

sarṣapī sarṣapābhābhiḥ piḍakābhiścitā bhavet // (87.2) Par.?

dahati tvacamutthāne tṛṣṇāmohajvarapradā / (88.1) Par.?

visarpatyaniśaṃ duḥkhāddahatyagnirivālajī // (88.2) Par.?

avagāḍharujākledā pṛṣṭhe vāpyudare 'pi vā / (89.1) Par.?

mahatī vinatā nīlā piḍakā vinatā matā // (89.2) Par.?

vidradhiṃ dvividhām āhur bāhyām ābhyantarīṃ tathā / (90.1) Par.?

bāhyā tvaksnāyumāṃsotthā kaṇḍarābhā mahārujā // (90.2) Par.?

śītakānnavidāhyuṣṇarūkṣaśuṣkātibhojanāt / (91.1) Par.?

viruddhājīrṇasaṃkliṣṭaviṣamāsātmyabhojanāt // (91.2) Par.?

vyāpannabahumadyatvādvegasaṃdhāraṇācchramāt / (92.1) Par.?

jihmavyāyāmaśayanādatibhārādhvamaithunāt // (92.2) Par.?

antaḥśarīre māṃsāsṛgāviśanti yadā malāḥ / (93.1) Par.?

tadā saṃjāyate granthirgambhīrasthaḥ sudāruṇaḥ // (93.2) Par.?

hṛdaye klomni yakṛti plīhni kukṣau ca vṛkkayoḥ / (94.1) Par.?

nābhyāṃ vaṅkṣaṇayorvāpi bastau vā tīvravedanaḥ // (94.2) Par.?

duṣṭaraktātimātratvāt sa vai śīghraṃ vidahyate / (95.1) Par.?

tataḥ śīghravidāhitvādvidradhītyabhidhīyate // (95.2) Par.?

vyadhacchedabhramānāhaśabdasphuraṇasarpaṇaiḥ / (96.1) Par.?

vātikīṃ paittikīṃ tṛṣṇādāhamohamadajvaraiḥ // (96.2) Par.?

jṛmbhotkleśārucistambhaśītakaiḥ ślaiṣmikīṃ viduḥ / (97.1) Par.?

sarvāsu ca mahacchūlaṃ vidradhīṣūpajāyate // (97.2) Par.?

śastrāstrairbhidyata iva colmukairiva dahyate / (98.1) Par.?

vidradhī vyamlatā yātā vṛścikairiva daśyate // (98.2) Par.?

tanu rūkṣāruṇaṃ śyāvaṃ phenilaṃ vātavidradhī / (99.1) Par.?

tilamāṣakulatthodasannibhaṃ pittavidradhī // (99.2) Par.?

ślaiṣmikī sravati śvetaṃ picchilaṃ bahalaṃ bahu / (100.1) Par.?

lakṣaṇaṃ sarvamevaitadbhajate sānnipātikī // (100.2) Par.?

athāsāṃ vidradhīnāṃ sādhyāsādhyatvaviśeṣajñānārthaṃ sthānakṛtaṃ liṅgaviśeṣamupadekṣyāmaḥ tatra pradhānamarmajāyāṃ vidradhyāṃ hṛdghaṭṭanatamakapramohakāsaśvāsāḥ klomajāyāṃ pipāsāmukhaśoṣagalagrahāḥ yakṛjjāyāṃ śvāsaḥ plīhajāyāmucchvāsoparodhaḥ kukṣijāyāṃ kukṣipārśvāntarāṃsaśūlaṃ vṛkkajāyāṃ pṛṣṭhakaṭigrahaḥ nābhijāyāṃ hikkā vaṅkṣaṇajāyāṃ sakthisādaḥ bastijāyāṃ kṛcchrapūtimūtravarcastvaṃ ceti // (101.1) Par.?

pakvaprabhinnāsūrdhvajāsu mukhāt srāvaḥ sravati adhojāsu gudāt ubhayatastu nābhijāsu // (102.1) Par.?